Historia miasta

„Państwo pabiańskie”

Początki Pabianic sięgają okresu średniowiecza choć znalezione ślady na tym terenie świadczą o istnieniu osad ludzkich już w czasach prehistorycznych (VI-V w p.n.e.). Osada wśród puszczy pełnej dzikiego zwierza leżała na terenach zwanych Opolem Chropskim (nazwa prawdopodobnie określa ziemię bagnistą, porosłą krzakami, która zamarzając zimą tworzyła nierówności terenowe - „chropy”), była to jedna z pierwotnych form wspólnoty terytorialnej. Jako pierwszy utożsamił przekazy źródeł XI, XII i XIII wiecznych mówiących o terytorium Chropów z późniejszym kluczem pabianickich dóbr Kapituły Krakowskiej Jan Długosz. Słynny kronikarz pisał o tej ziemi, że „częściej ją zwierz dziki na legowisko obierał, aniżeli dotykał pług rolnika”. Potrzebny był gospodarz zdolny zagospodarować leżącą odłogiem ziemię. W 1086 r. Chropy Kapitule Krakowskiej przekazała Judyta, żona księcia Władysława Hermana podobno jako ofiarę w intencji uzdrowienia z długiej bezpłodności. W XI wieku Kapituła Krakowska liczyła 36 członków: 6 prałatów i 30 kanoników. Spełniając funkcje doradcze u boku biskupa, kapituła opiekowała się katedrą wawelską, a szczególnie katedralną liturgią. Posiadała liczne przywileje, odświętne stroje i dystynktoria. Zarządzała też wielkim majątkiem. W skład tego szczególnego gremium wchodziły wybitne osobistości, sekretarze królewscy, najczęściej dygnitarze kościelni państwowi. Członkowie kapituły zostawali biskupami a nawet prymasami Polski. Prawa miejskie Pabianice uzyskały w połowie XIV wieku, a jako herb przyjęto trzy złote korony na srebrnym tle. W tym czasie utworzono tutaj parafię. W XV wieku gościli w Pabianicach królowie Władysław Jagiełło (1411, 1428, 1432) oraz Kazimierz Jagiellończyk (1463 i 1475). Podczas ostatniej wizyty w Pabianicach Jagielło przyjął posłów czeskich, zawierając z nimi porozumienie wymierzone przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. W 1555 r. miasto uzyskało od Zygmunta Augusta przywilej tworzenia cechów rzemieślniczych. Król oświadczał: „Pragnąc miasto Pabianice w Ziemi Sieradzkiej, do Kapituły Krakowskiej należące, w dobrym zarządzie i porządku utrzymać i rzemieślników zachęcać ustanowiliśmy kontubernie i bractwa:

1. cech kowali, ślusarzy, robiących wędzidła, kotlarzy, nożowników, mieczników i innych trudniących się żelaznymi wyrobami;
2. cech powrozy robiących, kołodziejów, stolarzy, bednarzy, cieśli i innych zajmujących się robotami z drzewa;
3. cech sukienników, czapników, krawców, płócienników i innych wełną i przędzą trudniących się;
4. cech szewców, rymarzy, siodlarzy, torby robiących i innych skórzanymi robotami zajętych;
5. cech kuśnierzy, białoskórników i piekarzy.

W drugiej połowie XVI w. kapituła wzniosła dwa cenne obiekty renesansowe istniejące do dziś: dwór (1571) zwany zamkiem oraz kościół pw. św. Mateusza i św. Wawrzyńca (1583). Na przełomie XVI i XVII w. w okresie największego rozkwitu, dwa miasta, Pabianice i Rzgów, a także 48 wsi tworzyło rozległe dobra zwane „państwem pabiańskim”. Lokalna siedziba zarządu całością latyfundialną znajdowała się w Pabianicach. Był to najcenniejszy klejnot w uposażeniu Kapituły Krakowskiej. Dalszemu szybkiemu rozwojowi nie sprzyjały jednak pożary, zarazy, przemarsze wojsk. W 1715 r. ks. Józef Jordan, administrator dóbr pabianickich założył jedną z pierwszych na ziemiach polskich kasę oszczędności opartą na zasadach spółdzielczych. Chciał pomóc mieszkańcom „państwa pabiańskiego” w przetrwaniu trudnego czasu. W 1794 r. Pabianice liczyły już tylko 482 mieszkańców. Miały charakter rzemieślniczo-rolniczy. Wraz z końcem XVIII wieku dobiegł kresu 700-letni „krakowski”, okres historii miasta.

Ziemia Obiecana

Przemysłowe oblicze miasta ukształtowało się w XIX wieku. Od 1825 r. przybywali do miasta fachowcy z Czech, Śląska, Saksonii. Dzięki ulgom celnym i podatkowym, gwarantowanym przez Królestwo Polskie, a także dzięki rządowym subsydiom mieli tu bardzo korzystne warunki do inwestowania w działalność przemysłową. Następowały szybkie zmiany demograficzne. Znaczący procent ludności stanowili obywatele narodowości niemieckiej i żydowskiej. 11 września 1825 r. przyjechał do miasta Bogumił Krusche, założyciel rodu pabianickich przemysłowców i finansistów. Działalność rozpoczął od manufaktury skupiającej sześć warsztatów tkackich. W połowie XIX wieku Pabianice były już miastem przemysłowym o profilu włókienniczym. Według danych z 1848 r. było tu 6 dużych manufaktur bawełnianych, w których pracowało 636 pracowników, a obrazu przemysłowego rozmachu dopełnia 54 samodzielnych mistrzów tkackich z 535 czeladnikami i uczniami. Pabianice liczyły 4128 mieszkańców, a 26 procent z nich utrzymywało się z włókiennictwa. W 1850 r. Beniamin Krusche, syn Bogumiła, sprowadził do Pabianic pierwszą maszynę parową. Rozpoczęła epoka rewolucji technicznej. Fabryka Beniamina Kruschego wyprzedziła konkurentów. W 1853 r. zatrudniała już 202 pracowników, a także wchłonęła kilka słabszych przedsiębiorstw. W 1859 r. w Pabianicach powstała druga co do wielkości fabryka Rudolfa Kindlera, której dogonienie konkurencyjnej fabryki Kruschego zajęło 20 lat. Do połowy lat sześćdziesiątych rozwijało się wyłącznie włókiennictwo. Dopiero w 1865 r. ruszyła fabryka papieru, a w 1889 fabryka chemiczna. Likwidacja obowiązków pańszczyźnianych umożliwiła mieszkańcom wsi poszukiwanie pracy w mieście. Pojawiła się nowa warstwa społeczna - robotnicy. Ostatnie ćwierćwiecze XIX wieku to czas fuzji kapitałów, które zaowocowały powstaniem wielkiej burżuazji przemysłowej. W końcu XIX wieku jej podstawę stanowiły firmy Krusche i Ender, Kindler oraz Fabryka Chemiczna CIBA. Wtedy też Pabianice zajmowały drugie miejsce po Łodzi pod względem produkcji tkanin bawełnianych, wełnianych i mieszanych. Pabianice stały się istotną częścią Ziemi Obiecanej. Tym mianem określano miejsce, gdzie można prowadzić dobre interesy, pracować i godziwie zarabiać.

Pod koniec wieku w mieście założono pierwszą aptekę, księgarnię, drukarnię, straż pożarną, szkołę handlową. Wybudowano stację telegraficzną i osiedle robotnicze, oświetlono ulicę Zamkową lampami elektrycznymi. Dalszy rozwój miasta przyniósł przełom XIX i XX w. W 1900 r. połączono Pabianice z Łodzią elektryczną linią tramwajową, w 1901 r. przy kolejowej trasie Warszawa - Kalisz wybudowano dworzec kolejowy, a w 1909 r. szpital miejski, założono bank. Ukończono budowę dwóch kościołów. Nastąpiło ożywienie życia kulturalno-społecznego. Zostały utworzone biblioteki fabryczne, towarzystwa sportowe, muzeum. Pojawiła się pierwsza lokalna gazeta oraz kinematograf. W czasie I wojny światowej powstało gimnazjum żeńskie. Przez sto lat Pabianice wchodziły w skład Cesarstwa Rosyjskiego.

Między wojnami

I wojna światowa to kolejny spadek liczby ludności i rabunkowa gospodarka niemieckiego okupanta. W walkach o niepodległość brali udział pabianiczanie, służąc w Legionach, Polskiej Organizacji Wojskowej i innych formacjach wojskowych. Mieszkańcom Pabianic poległym w walkach w latach 1914-1921 postawiono Pomnik Niepodległości zwanym też Pomnikiem Legionisty. Lata 1918-39 zaznaczyły się rozwojem szkolnictwa, powstaniem placówek kulturalno-oświatowych i licznych stowarzyszeń. Upaństwowiono gimnazjum męskie i żeńskie, przybyło kilka szkół, dwa kina, uruchomiono fabrykę żarówek - OSRAM Werke Gmbh Kommanditgesesellschaft. Pabianice uzyskały centralę telefoniczną. Przeprowadzono elektryfikację miasta, wzniesiono osiedle domów robotniczych. Powstała miejska biblioteka, działalność rozpoczęła Gazeta Pabianicka. Kwitła ożywiona aktywność samorządowa, odzwierciedlająca pluralizm interesów ekonomicznych i politycznych. Społeczność była barwna, rynkowa, zróżnicowana społecznie i ekonomicznie - wielka i średnia burżuazja, rzemieślnicy, inteligencja, robotnicy, rolnicy i wielonarodowościowa - Polacy, Niemcy, Żydzi. Rozwój Pabianic zahamował wielki kryzys gospodarczy oraz wybuch II wojny światowej.

We wrześniu 1939 r. na obrzeżach miasta rozegrała się tzw. bitwa pabianicka. W walkach prowadzonych m.in. przez 15. Pułk Piechoty „Wilków” poległo wielu żołnierzy polskich. „Wilki” starły się z osławionym pułkiem SS Leibstandarde Adolf Hitler. W obronie miasta walczyły również 36. Pułk Piechoty Legii Akademickiej i 72. Pułk Piechoty imienia Dionizego Czachowskiego. Podczas okupacji nazistowskiej miasto należało do Trzeciej Rzeszy. Niemcy unicestwili pabianickie getto na Starówce, w którym przebywało ok. 9 tys. Żydów. Społeczność lokalna podlegała rasistowskim represjom. W mieście działała podziemna Armia Krajowa i Szare Szeregi. 19 stycznia 1945 r. do miasta weszły oddziały radzieckie 1 Frontu Białoruskiego.

Po wojnie

Po 1945 r. Pabianice podnoszą się z wojennych zniszczeń, miasto rozrasta się i powiększa terytorialnie. Następuje nacjonalizacja przemysłu. W strukturze społecznej dominują robotnicy. Miasto jest narodowościowo jednolite. Powstają nowe szkoły, placówki zdrowia, sportu, kultury i rekreacji nowe dzielnice - „blokowiska”, m.in. „Piaski” w części południowo-zachodniej i „Bugaj” w południowo-wschodniej. Pojawiają się nowe zakłady – upaństwowiona po wojnie Fabryka Żarówek „Polam”, Zakłady Środków Opatrunkowych, Zakład Budowy Maszyn Drogowych Madro i inne. Do największych przedsiębiorstw w województwie łódzkim należały Pabianickie Zakłady Tkanin Technicznych i PZPB „Pamotex” (dawne zakłady Krusche&Endera), zatrudniający w szczytowym okresie prawie 10 tysięcy ludzi. Pabianice były włączone do grona wzorcowych miast socjalistycznych. W 1967 r. Rada Państwa w uznaniu wkładu w życie polityczne i gospodarcze kraju nadała miastu Order Sztandaru Pracy I klasy. Po 1989 r. następuje transformacja ustrojowa, a w ślad za nią rewolucja informatyczna. Dokonuje się proces prywatyzacji działalności gospodarczej. Powstają liczne drobne i średnie firmy. Pojawia się kapitał zagraniczny, m.in. Philips Lighting Poland SA, sieci handlowe i banki. Występuje ożywienie i pluralizacja aktywności społecznej, m.in. w ramach organizacji pozarządowych. Miasto przywraca dawne tradycje i nawiązuje do bogatej historii. W 1994 r. odbyła się uroczysta konsekracja kościoła pw. św. Maksymiliana Kolbego. Święty został patronem miasta w 2004 r., a proklamacji dokonał Jan Paweł II, od 1999 r. Honorowy Obywatel Miasta. W 1999 r. miasto stało się siedzibą nowo powstałego powiatu pabianickiego.

Kopiowanie i publiczne wykorzystywanie tylko za zgodą Muzeum Miasta Pabianic

Zakłady Kindlera (dziś teren Centrum Handlowego "Echo") przy ulicach gen. Romualda Traugutta i Zamkowej (obraz z 1911 r.)

Krańcówka tramwajowa przed dworem (linię z Łodzi do Pabianic uruchomiono w styczniu 1901 r.)

Domy tkaczy (ul. Zamkowa 21 i 23) zbudowane przez rodzinę Kruschów (zdjęcie z lat 20. XX w.)

Budynki szkół bliźniaczych im. G. Piramowicza i E. Estkowskiego (dziś Szkoła Podstawowa nr 5)

Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe (gmach wybudowano w 1912 r.) (dziś Pa-Co-Bank, ul. gen. Kazimierza Pułaskiego)

Mauzoleum rodziny Kindlerów (1911) (dziś kaplica cmentarna parafii ewangelicko-augsburskiej, ul. Ewangelicka)

Dom letniskowy rodziny Enderów na terenie dawnego parku (przy ul. Jana Kilińskiego, dawne tereny "Pamotexu")

Teatr "Luna" założony przez pioniera kinematografii Juliusa Vortheila (1912) (dawne kino "Mazur" przy ul. św. Jana) zdjęcie z okresu międzywojennego

Cmentarz żydowski przy ul. Jana Pawła II (zdjęcie z okresu powojennego)

Kościół pw. św. Floriana (1898 - 1900)

Cmentarz wojenny utworzony na "Strzelnicy" w 1915 r. (zlikwidowany na pocz. lat 70. XX w.) (zdjęcie z okresu II wojny św.)

Widok na ul. Zamkową spod Domu Pacera (dziś PeKaO SA przy ul. gen. L. Okulickiego)

Bulwar (utworzony w latach 1932 - 1934)

Park Wolności (na przejętych w 1919 r. od Niemieckiego Towarzystwa Strzeleckiego utworzono park) (zdjęcie z okresu międzywojennego)

Pomnik Niepodległości (Legionisty) - wzniesiony w 1933 r. Zniszczony przez hitlerowców w 1939. Odbudowany w 1989 r.

Dom Ludowy (1903) - siedziba m.in. Polskiej Macierzy Szkolnej i kina "Zachęta". W X.1939 r. utworzono tu Gestapo. Od 1978 do dziś mieści się tu dom kultury

Panorama Starego Miasta (widok od tyłu Parku im. J. Słowackiego)

Dom rodziny Krusche i kantor główny firmy (1865) oraz pałac Enderów (1883)

Żołnierze niemieccy przed dworem (miasto od 1914 r. do końca wojny było pod niemiecką kontrolą)

Park im. J. Słowackiego utworzono na terenie należącym wcześniej do parafii ewangelicko-augsburskiej

Park przy dworze założono w 1901 r. Imię Juliusza Słowackiego nadano mu w 1918 r.

Widok na dwór i ul. Warszawską

Kościół pw. św. Mateusza i Wawrzyńca (1583 - 1588)

Widok z wieży kościoła ewangelickiego (na pierwszym planie po lewo dziś stoi SDH "Trzy Korony")

Kościół pw. Najświętszej Marii Panny Różańcowej /1898 - 1903/ (po lewo dawne osiedle robotnicze, tzw. famuły; dziś osiedle mieszkaniowe)

Widok na ul. Zamkową i kościół ewangelicko-augsburski

Widok z fabryki Barucha (po II wojnie zakłady "Pawelana") na ul. Zamkową i zabudowania zakładów Krusche&Ender

Pastorat (1902) oraz kościół ewangelicko-augsburski pw. świętych Piotra i Pawła (1827 - 1831)

Widok na zakłady Kindlera (po II wojnie św. PZPB) i miasto od strony ul. Bagatela

Nowy Rynek przed kościołem ewangelicko-augsburskim (zdjęcie z początku XX wieku)

Hotel rodziny Hegenbartów "Pod Złotą Kotwicą" (zdjęcie sprzed I wojny św.) (od 1954 r. do 1993 r. szkoła położnych)

Dom rodziny Krusche i kantor główny firmy (1865) (widok z okresu sprzed I wojny św.) (prząśniczki usunięte w latach 60. XX w. odtworzono w 1988 r.)

Widok na ul. Zamkową (skrzyżowanie z ul. Gabriela Narutowicza) z budynku dzisiejszego PKO BP

Widok na ul. Zamkową (na pierwszym planie nieistniejący już budynek, obok głębiej Pałac rodziny Enderów)

Osiedle fabryczne dla robotników zakładów Krusche&Ender (powstawało w latach 1882 - 1903)

Kopiowanie i publiczne wykorzystywanie zdjęć tylko za zgodą Muzeum Miasta Pabianic

Autor: Sławomir Saładaj