Pabianice w literaturze cz. 3

Jerzy Walden w książce wspomnieniowej „Cztery i pół” (1970) przedstawia działalność teatralną w międzywojennej Łodzi. Opisuje również spektakle teatralne organizowane w kino-teatrze w Pabianicach.

(…) Wracając do „Instynktu”, praca przy tym dość zręcznie skonstruowanym melodramidle nie pozostawiła w mojej pamięci zasługujących na opowiedzenie szczegółów. Zabawiła mnie tylko, chociaż w pierwszej chwili trochę zdenerwowała, przygoda, jaką przeżyłem podczas wyjazdu z tym spektaklem do Pabianic. Pomiędzy sceną łódzką a władzami Pabianic od wielu lat istnieje umowa, że co pewien czas nasz teatr przywiezie do tego miasta jakąś ciekawą i niezbyt skomplikowaną technicznie pozycję. Ja dotychczas nie zetknąłem się z tego rodzaju wyprawami. Ale „instynkt”, głównie ze względu na naszego gościa, oraz dlatego, że cała sztuka rozgrywała się w jednej tylko dekoracji, Wroczyński zakwalifikował do wyjazdu poza Łódź. Aktorzy w takich wypadkach przyjeżdżali w drugim rzucie, na tyle przed występem, aby zdążyli się ubrać i ucharakteryzować.

Maszyniści wraz z meblami i rekwizytami zjawiali się w Pabianicach o kilka godzin wcześniej. Dekoracji nie przywożono z tej prostej przyczyny, że sala, w której teatr pokazywał swoje osiągnięcia, rozporządzała stała oprawą scenograficzną. I to w dodatku podwójną. Były to naciągnięte na ramy kawałki płótna, mniej więcej szerokości metra, które zależnie od treści sztuki można było obracać. Dzięki temu miejsce akcji mogło odbywać się w przepięknie, ba z przepychem namalowanej przestrzeni zamkniętej, która z jednakowym powodzeniem reprezentowała luksus książęcego pałacu, jak i skromną chatkę drwala. Drugą osobliwością tej pierwszej dekoracji był zdumiewający artystycznie fakt, że wszystkie jej elementy były namalowane. Nie tylko okna, których dzięki tej malarskiej inwencji nie można było otwierać, ale i kawałek przylegającej do ścian podłogi. W ten sposób podłoga ta składała się z dwóch skłóconych ze sobą sektorów. Jeden był autentyczną posadzką, drugi zaś namalowanym na zupełnie inny kolor fragmentem.

Co się tyczy okien, to przeszły one już na rok przed moim przyjazdem do anegdotycznej historii łódzkiej sceny. Oczywiście dowiedziałem się o tym już po zaofiarowaniu Pabianicom „Instynktu”. Otóż przyjechano do Pabianic z arcyzabawną farsą amerykańską „Jutro pogoda”. W głównej roli był obsadzony rutynowany aktor Jan Pawłowski, który jednak nie tyle interesował się swoja rolą, ile raczej kawałami, jakie chętnie zwłaszcza w tego rodzaju beztroskim repertuarze improwizował. Jego partnerką była Alina Halska, aktorka o majestatycznym wyglądzie królowej, predystynowana raczej do wielkiego dramatu, w dodatku traktująca swoje artystyczne obowiązki z niezwykłą powagą. Nic dziwnego, że w tego rodzaju roli, którą należało grać zgodnie z zakulisową terminologią „z zadartym ogonem”, nie czuła się najlepiej.

Pawłowski szybko ją rozszyfrował i tym chętniej, bynajmniej nie ze złośliwości, ale dla kawału, peszył ją przy każdej okazji. Akt III zaczyna się od sceny, gdy Pawłowski po całonocnej libacji przeżywa poranny okres kaca. Leży w łóżku i jęczy. Żona stara się go doprowadzić do zdrowia. W czasie łódzkich spektakli ta scena przebiegała bez specjalnych niespodzianek. Ale pabianicka ”scenografia” ożywiła fantazję Pawłowskiego. Zamiast ustalonej kwestii wypowiedział, nie wypadając przy tym z tonu postaci, zupełnie inną:

- Kochanie! Tak się dzisiaj źle czuję. Nie mogę oddychać. Proszę cię… Otwórz okno…

Nie przeczuwająca podstępu aktorka postanowiła wykazać przytomność umysłu i nie zatrzymywać akcji. Szybko zbliżyła się do okna. Gdy jednak chciała je otworzyć, stanęła przed zadaniem przerastającym jej możliwości. Z namalowanym oknem nie zdołałaby się uporać żadna siła. Speszona Halska wykonała koło okna jakiś nieokreślony gest, znowu zbliżyła się do łózka, na którym bez przerwy jęczał jej partner. Nie zdążyła jednak wypowiedzieć ani słowa, gdyż Pawłowski powtarzał uparcie:

- Brak mi powietrza … Dlaczego nie otworzyłaś okna? Czy chcesz, żebym się zadusił?

Ta zabawa trwała przez dłuższy czas. Wreszcie Pawłowski ulitował się nad nieszczęsną i powrócił do autorskiego tekstu.

Tak wyglądała jedna strona pabianickiej dekoracji. Po jej odwróceniu widowni ukazywała się tak zwana wolna okolica. Była ona wykorzystywana niezależnie od tego, czy akcja sztuki rozgrywała się w tropikalnej Afryce czy też pod biegunem. Ta wszechstronna, utrzymana w kolorycie brudnej zieleni panorama, odznaczała się jeszcze jedną osobliwością. Mianowicie w niektórych jej miejscach, czasami na drzewach, czasami jednak bezpośrednio na powietrzu, umocowane były klamki. Przyczyna tego pozornie zdumiewającego fenomenu świata przyrody była w gruncie rzeczy zupełnie prosta. Były to drugostronne zakończenia klamek, umieszczonych zasadniczo na odwrotnej stronie dekoracji, w pomieszczeniu reprezentującym wnętrze mieszkalne.

Z tymi dziwami, na które mieszkańcy Pabianic i przedstawiciele stale przybywających tu zespołów, już od dawna przestali zwracać uwagę, zapoznałem się szybko, gdyż ze względu na moje obowiązki przyjechałem z zespołem technicznym w pierwszym rzucie. Nikt mnie jednak nie uprzedził o jeszcze jednym szczególe, bardzo charakterystycznym dla widowisk pokazywanych publiczności pabianickiej w porze wieczorowej. I o tym zjawisku wiedzieli prawie wszyscy. I maszyniści, i aktorzy od dawna pracujący na scenie łódzkiej znali tajniki nocnego życia Pabianic. Trzy jedynie osoby nie należały do grona wtajemniczonych: pani Laura Dunin-Osmólska, jej partner Stefan Michułowicz oraz moja skromna osoba. Toteż – co tu ukrywać – cała ta trójka przeżyła nielichy wstrząs.

Przedstawienie szło porządnie. Widzowie pełni byli niepokoju, czy w zdradzonym chirurgu odezwie się w końcu jego zawodowy instynkt. Aż tu nagle … Punktualnie o godzinie dziewiątej … Zgasły wszystkie światła, nie tylko te na scenie i za kulisami, ale i boczne kinkiety na widowni. Zapanowała absolutna ciemność. Pech chciał, że stało się to właśnie w trakcie „wstrząsającego” monologu Michułowicza. Monologu tego wysłuchiwała w napięciu bohaterka sztuki. Teraz wypadki potoczyły się w stosunkowo szybkim tempie, nie gubiąc jednak rytmu i nie zachodząc jeden na drugi. Spróbuję precyzyjnie przekazać ich kolejność.

Monolog Michułowicza.

W najbardziej wstrząsającym momencie nieoczekiwana ciemność.

Speszony Michułowicz urywa w środku zdania.

Głucha cisza.

Nagle przerywa mrok i ciszę przerażający szept Michułowicza:

- Co jest, do jasnej cholery?

Znowu krótka cisza.

Następnie uspokajający, acz nieco zachrypnięty glos brygadiera sceny.

- Tutaj tak zawsze. O dziewiątej elektrownia pabianicka przechodzi na drugą fazę. Zara będzie światło.

Znowu chwila ciszy.

Potem jakieś trudne do określenia pstryknięcie.

Światło wraca do poprzedniego natężenia.

Ja, który tego dnia cały ten spektakl kontrolowałem (?) zza kulis, widzę o dwa kroki ode mnie ogłupiałą minę Michułowicza, wciąż jeszcze nie zdającego sobie sprawy, co tu właściwie zaszło. Przytomniejsza od niego Dunin miała w dodatku łatwiejszą sytuację, gdyż incydent powyższy miał miejsce w czasie jej milczenia. Toteż prędko opanowała się. Podnosi tragicznym gestem głowę, ukazuje zbolałą twarz i melodramatycznym tonem improwizuje pytanie:

- Cóż było dalej? Czemu milczysz?

Ta nieprzywidziana w tekście kwestia działa otrzeźwiająco na Michułowicza. Potrząsa bojowo czupryną, chrząka dramatycznie i kończy monolog, zaczynając go dokładnie w tym miejscu, w którym go przerwała punktualność pabianickiej elektrowni.

Jerzy Walden (1903-1984) – aktor, reżyser, pisarz.

Maria Piechowska we wspomnieniach „W warkoczyki splecione” (1999) przypomina dawną Szkołę Podstawową nr 2 w Pabianicach i atmosferę lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku.

Przy kamieniami wybrukowanej, małej, zacisznej, kończącej się w chłopskim polu uliczce, była szkoła. Szkoła nr 2 w Pabianicach. Tam właśnie poszłam do pierwszej klasy i tam z racji nauczycielskiego zawodu moich rodziców, mieszkaliśmy w przyszkolnym, służbowym mieszkaniu. Drewniany budynek, barak, szkolnej podstawówki wyglądał skromnie, a nawet nędznie. Podobnie było wewnątrz baraku. Pamiętam prowadzące do klasy bardzo ciężkie drzwi z wysoko umieszczoną żelazną klamką, do otwierania których należało użyć całego, kilkuletniego ciała, pokonując ich skrzypiący opór. Podłoga w klasie wyłożona była nierównymi i bogatymi w sęki i dziury po nich dechami, wysmarowanymi i wywoskowanymi na czarno. Prawdziwą przeszkodę dla maluchów, a zwłaszcza dla naszych za dużych, kupowanych zawsze na wyrost butów, stanowiły wystające z desek gwoździe, na które żaden woźny sposobu nie miał. Wbijane mocno w dechy, już po kilku przerwach wstawały łbami do góry.

Zawadzaliśmy więc butami o te metalowe łby, odrywając zelówki, kalecząc kolana, prując i rozrywając ubrania przy jakże częstym lądowaniu na dechach. Na tych czarnych dechach ustawione były ławki, podobnie jak drzwi, dla nas za potężne, za duże i niewygodne. Stanowiły one rano warsztat pracy dla dryblasów z siódmych klas, a po południu dla takich właśnie maluchów jak my. Nosami sięgaliśmy niemal do pulpitów, próbując podnosić się na podkładanych pod pupę w różny sposób powykręcanych nogach. W każdej ławce był wsadzony w otwór kałamarz a w nim wiecznie paprzący palce i rękawy, a nawet nosy atrament. Wszystko to jakże dalekie i odbiegające od normalnych warunków służących dziecku i edukacji. Zapał do nauki pokrywał jednak wszystkie niedostatki, wyrównywał różnice wysokości, a brak wzorców i wyobraźni, że może być inaczej, lepiej, nie dawał powodu do niezadowolenia.

W podobnym standardzie jak szkoła i jej klasy było nasze mieszczące się na pierwszym piętrze tej szkoły mieszkanie, tj. niewielki pokój, połączony maleńkim przedpokojem z kuchenką, w której wciśnięta między piecyk węglowy i szafkę stała aksamitna bordowa kozetka. Z pokoju i z kuchni okna wychodziły na czarne, żużlowe boisko, otoczone drewnianym płotem i odrapanym, popękanym murem. Kozetka przystawiona do okna stanowiła dla mnie rodzaj klęcznika, na którym zawiesiwszy brodę na parapecie klęczałam, spoglądając na nieciekawy obraz tych samych wciąż desek i murów. Jakże ja wtedy marzyłam, żeby mieć balkon i wielkie okno wychodzące na dużą, ruchliwą ulicę z latarniami, wystawami, samochodami i spacerującymi ludźmi. Zupełnie to co mam teraz i co jest moim największym utrapieniem.

W maleńkim, ciasnym przedpokoju stał „wyścigowy” rower mojego brata, wieczny obiekt mojej zazdrości i wzdychań. Miał podkręcany jak baranie rogi kierownik, czerwono-srebrne ramy i balonowe opony na drewnianych obręczach. Taka to była ta tuż powojenna wyścigówka.

Boguś strzegł do niej dostępu słowami i pięściami, a i mnie nie w głowie było śmiało próbować na niej swoich cyklistycznych umiejętności. Jednak każdą chwilę nieobecności brata wykorzystywałam na próbę prawdziwie przeżywanej przygody. Wdrapywałam się na tę kozę i z wiszącymi, pedałów nie sięgającymi nogami, pochylona w nieruchomym pędzie, pokonywałam kilometry sportowej wyobraźni. Rower oparty był o stojącą w przedpokoju oszkloną biblioteczkę. Szybie zatem groziło niebezpieczeństwo nie tyle z powodu „stojącego pędu”, ile z chyboczącego się i niezdarnego wsiadania i zsiadania z kolarki. Stąd obowiązywał wydany przez rodziców ostry zakaz tej zabawy, systematycznie zresztą łamany przeze mnie podczas każdej ich nieobecności. (…)

A jakże to był inny, jaki bardzo ubogi krajobraz tamtych wystaw w porównaniu z obecnym szaleństwem. Albo weźmy takie kioski. Dziś są to normalne, tyle że mniejsze sklepiki. Najczęściej jednakowy wszędzie, ale jakże różnorodny, kolorowy, bogaty, zachęcający do kupna asortyment artykułów, zupełnie się nie ma do rzeczywistego, dawnego kiosku. Bo prawdziwy kiosk dawniej, to stert szarych gazet, szare książki, wyraźnie ozdobione czerwonymi gwiazdami, Leninami, Kremlami i innymi obowiązującymi do kochania w tamtych czasach symbolami. Kioski to poukładane w szare kominy paczki papierosów i zapałek, szare mydło, szary proszek, szare ołówki … i szary sprzedawca z połówką kiepa w okopconej fifce.

Przez skąpą szczelinę okienka, kupującym najczęściej wypychane były codzienna gazeta i paczka papierosów. W sobotę niektórzy kupujący brali po dwie, trzy gazety o budujących tytułach i podobnej treści. Wszystko szare, podbarwione na czerwono i to wcale nie dla ozdoby, ale dla pobudzenia intensywności naszych bratersko-politycznych uczuć. Kioski były szczelnie obudowane, z wysoko usytuowanymi otworami do wymiany towar-pieniądz, bez wymiany słów, uśmiechów i innych niepotrzebnych światowi pracy kontaktów, lub co gorsza wymiany poglądów.

Co bardziej sprytni, którym nie wystarczyła tylko ślepa operacja handlowa, przechylali się w bok, kładli głowę na wystającej przy okienku desce i zaglądali zalotnie do środka, szukając bliższego kontaktu z sprzedawcą i towarem.

Beznadziejny był los dzieci, które wysyłane po papierosy (wtedy jeszcze mogły je kupować, bo im nawet do głowy nie przychodziło, że mogą je palić), podskakiwały czepiając się deseczki przy okienku, rzucając ściśniętą piąstką odliczone grosiki i wołając w górę bez żadnej szansy zobaczenia czegokolwiek – poproszę Sporty. Czasami trafiał się przed okienkiem celowo położony przez zmyślnego sprzedawcę kamień. Dawało to szansę oparcia brody na desce, a z uporem spadając i wdrapując się na kamień można było zobaczyć, co też tam jest w środku.

Stopniowo, z upływem lat odkrywano pewne fragmenty zabudowanych dechami ścian, wstawiano szybki, robiono półeczki, zapalano światła, ale robiono to bardzo nieśmiało i bez przekonania. No bo, jakby na to nie patrzył były to przejawy wrogiego nam i nieakceptowanego przez świadomych obywateli, przepychu i awangardy ZACHODU.

Był taki jeden kiosk w Pabianicach, w którym zupełnie nieoczekiwanie, tuż przed świętami Bożego Narodzenia, w niewielkim prześwicie szczelnie odeskowanego kiosku pojawiło się prawdziwe cudu. Było to prawie pięćdziesiąt lat temu, a ja tak dokładnie pamiętam, że były to dwa jednakowe, wielkości paczki papierosów, miniaturowe czerwone w czarne kropki i z żółtą koronką tzw. beciki, z których – z rączkami do góry, kędzierzawą z wełny kręconą czupryną, błyszczącymi białą farbą kropkami oczu i czerwoną kreską usteczek, całe czarne jak diabły – wystawały maleńkie murzyniątka.

Rany boskie jakie to było śliczne, jakie inne, jakie bardzo zagraniczne. Na tamte czasy, w których świat rozciąga się tylko na wschód, miał co najwyżej skośne oczy i czerwoną chustę pod czerwoną twarzą i ogoloną „po nakazu” głową, murzynek to był szok. A tu jeszcze jaki, otulony w pięknej podusi, radosny no i w dodatku dwa. Wprawdzie kolor czerwieni jako tło i symbolicznie uniesione rączki do góry mogły stanowić pewną wymowę polityczną, ale nie musiały. Nie pasował jednak ten mały murzynek do roztaczanych w tamtych czasach obrazów uciśnionych, gnębionych i wyzyskiwanych przez okrutnego kapitalistę Murzynów.

Był to zatem szok, ale zupełnie nie powodował istotnych zmian w pojmowaniu świata przez nas, małe, białe dzieci. I niezależnie od wszystkiego, darłam podeszwy przemierzając dziennie kilkakrotnie odległość dom-kiosk i serce rwało się do maleńkiego Bambo, niezależnie od skojarzeń politycznych. Wreszcie nasycenie oglądaniem przerodziło się w nienasycony głód posiadania i ruszyłam do ataku.

Wprawdzie pojawiły się już pewne wątpliwości i znaki zapytania, ale silna wiara w Świętego Mikołaja ustąpiła jedynie miejsca elementom materialnego światopoglądu, gdzie wiarę nazywało się świadomym bytem, a Mikołaja, Dziadkiem Mrozem. Ponieważ i ten, i ten dla dzieci kojarzył się z prezentami i ukochaną wigilią, bez protestu pokochały Dziadka Mroza.

Również nie bardzo zrozumiałe były dla nich zmiany w przystrajaniu choinki, na której nieśmiało, coraz bliżej ścian i podłogi dyndały skrzydlate aniołki, a gwiazdki najlepiej, żeby były czerwone i pięcioramienne zajmowały czołowe miejsca. Najważniejsze jednak było to co pod choinką, a to niezależnie od innych okoliczności … było i o to właśnie chodziło. Modliłam się zatem najgoręcej jak umiałam do Mikołaja, wzdychałam błagalnie pod kioskiem, z nadzieją i wiarą patrzyłam na oparte o szybę murzynki, żeby dokładnie Mikołajowi pokazać o co chodzi i skat to trzeba załatwić. Jeszcze tylko dla zmylenia mojego, może na to życzenie za dorosłego wieku, przykucałam, korygując zupełnie bez potrzeby mój i tak drobny wygląd.

Ziemscy pełnomocnicy Mikołaja, widząc co się dzieje i uznając, ze marzenie dzieciaka spokojnie bilansuje się w przedświątecznym budżecie, a jedynie wiekowi nie odpowiada, na szaleństwo w cichości przystali i zakupu dokonali. Był to taki kaprys, który mieścił się między innymi, znacznie już rozsądniejszymi i potrzebnymi, załatwionymi z Mikołajem prezentami. Powędrował zatem mały murzynek do rozsądnego worka, gdzie wspólnie z szalikiem, kapciami, majtkami, gwiazdki wigilijnej oczekiwał.

Maria Piechowska – pisarka, autorka m.in. książki „Od Ponurego do białego fartucha”.

W sierpniu 1923 roku w Expressie Wieczornym ukazał się horror kolejowy Bolskiego „W pociągu”. Akcja opowiadania znajduje swój finał na stacji w Pabianicach.

O drugiej w nocy wypadło mi wyjechać z Łodzi do Poznania. Sprawa była nagła i musiałem natychmiast udać się na dworzec kaliski.

Styczniowy mróz ubielił ulice śniegiem, na którym zielone oczy latarni rzucały złowróżbne cienie. Dorożka przybyła w chwili, gdy pociąg miał ruszać ze stacji. Zdążyłem jeszcze kupić bilet i w biegu wskoczyłem do ostatniego przedziału ostatniego wagonu.

Pociąg Warszawa-Poznań był prawie cały pusty. Komu by się chciało w taką noc wlec aż do rana do Poznania, gdy o trzy godziny później wyruszał kurier, przybywający o tej samej porze na miejsce przeznaczenia.

Ułożyłem walizeczki na siatce i usiadłem w kącie przy oknie.

W coupe wraz ze mną był jeszcze jakiś jegomość. Rozłożył się wygodnie na ławce, przykrył paltem i chrapał. Właściwie nie chrapał, lecz wypoczywał. Twarz miał zwróconą do ściany przedziału.

- Pan pozwoli, że się również położę? – zagadnąłem jak najuprzejmiej.

Jegomość milczał.

Otuliłem się paltem i głowę oparłem o parapet okna.

Pociąg sunął powoli. Miarowy turkot kół zlewał się z leniwym światłem zakopconej lampy gazowej, wytwarzając senny nastrój nocnej jazdy w pociągu.

Zdaje się, że zasnąłem.

Obudził mnie czyjś głos.

Czyżby to mówił mój współpasażer?

Leżał cicho. Rękaw palta zwieszał się ku ziemi. Chrapanie ustało.

-Przepraszam, czy pan mówił coś do mnie? – zwracam się do mego sąsiada – ten turkot kół… senność… zasnąłem…

Cicho.

Po chwili zda się znowu słyszałem miarowy oddech śpiącego.

- Albo pan śpi, proszę pana, albo odpowiada pan na moje pytania. Proszę pana…

Oparłem się wygodniej. Głowa poczęła mi ciążyć jak ołów. Zdaje się, ze po raz drugi zasnąłem. I nie wiem, czy we snie, czy na jawie, rozmawiałem z mym współpasażerem.

- Pan skąd jedzie? – pytam.

- Ze Strykowa.

- Kupiec?

- Tak. Wiozę dużo pieniędzy. Moc pieniędzy. Walizki pełne pieniędzy, ale pan mnie nie zabije?

- Ja? – spojrzałem na niego zdziwiony – Ja miałbym pana zamordować? Mój panie …

- Bo widzi pan, ja się ciągle boję. Ciągle zdaje mi się, że chcą mnie ograbić. Zamordować. Ale ja się nie dam. Widzi pan – dodał chytrze – noszę ze sobą ten nóż i rewolwer, nikt się nie odważy mnie ruszyć, prawda?

- Strzeżonego Pan Bóg strzeże, oczywiście, ale czemu pan taki blady?

- Blady? Zdaje się panu. Zresztą jestem zmęczony. Piątą noc z rzędu spędzam w pociągu. Żona i pięcioro dzieci. Rozumie pan – ciężko pracuję. Rozjeżdżam po całej Polsce.

- Może pan śpiący – indaguję.

- Nie, dziękuję bardzo, przyjemnie jest z panem rozmawiać. Tu tak pusto, nie uważa pan? Zimno. Niech mnie pan okryje swym paltem.

- Pan cały drży, co panu?

- Nic, to przejdzie, głowa mnie trochę boli. Piątą noc z rzędu jadę… rozumie pan, przeziębiłem się widocznie, ale nie szkodzi, wracam teraz do domu, położę się do łóżka…

Koła turkotały, aż w głowie huczało. Zwalniał biegu. Prawdopodobnie przejeżdżaliśmy most. Nabrałem w tej chwili nieco świadomości: śnię, czy rozmawiam na jawie?

- Przejdzie, gorączki chyba nie mam.

- Niech pan nic nie mówi –odpowiadam – proszę leżeć spokojnie…

- Panie, zajdzie pan do mnie w Poznaniu, prawda?

- Bezwzględnie, postaram się.

- Gdyby mnie pan nie zastał …

- Zaczekam na pana, na pewno zaczekam.

- … nie, to pan powie, że mnie zamordowano!

- Eee, niech pan głupstw nie plecie!

- Powie pan ?

- Pan rzeczywiście gorączkuje.

- Powie pan ?

- Proszę pana, zbytecznie się pan denerwuje, szkodzi to pańskiemu zdrowiu.

- Czy pan powie to żonie mojej i dzieciom?

- Uspokój się pan.

- Bo… bo…

Pociąg zatrzymał się w Pabjanicach. Mój współpasażer leżał sobie wygodnie nadal na ławce z twarzą odwróconą do ściany.

Ani spał, ani się odzywał.

Lokomotywa gwizdnęła przeraźliwie. Pociąg zatrzymywał się w Pabjanicach. I gdy jasne reflektory rzuciły światło na postać leżącego mężczyzny, w moim przedziale, krzyknąłem z przerażenia.

W coupe wraz ze mną leżał rozciągnięty na ławce trup mężczyzny. Pod ławką czerwieniła się kałuża krwi.

Otworzyłem czym prędzej drzwi i zawołałem policję.

Lekarz stwierdził śmierć przed godziną. Morderstwo popełnione było w Zgierzu. Jak wynikało z dochodzenia, tragicznie zamordowany był kupcem i zostawił w Poznaniu żonę i pięcioro dzieci. (Express Wieczorny, 30.08.1923)

Jerzy Zawieyski w powieści odcinkowej z życia łódzkiego „Owoc grzechu naszego …” , której akcja obejmuje także lata pierwszej wojny światowej, wspomina Pabianice. (Ilustrowana Republika, 10.02.1931)

(…) Na piętrze umierał Stachura. Było to w niedzielę, piątego dnia oblężenia. Chory prosił o księdza. Od kościoła św. Anny do domu Pladeka przeprawiała się Stachurowa z księdzem od rana do godziny siódmej wieczorem. Musieli kryć się przed kulami… Na wieży kościelnej stały karabiny maszynowe, na ulicach armaty. Niemcy byli już w Pabjanicach, zbliżali się do Rudy, gdy Stachurowa i ksiądz weszki do mieszkania, chory już nie żył. (…)

Jerzy Zawieyski (1902-1969) – aktor, pisarz, polityk.

Na początku XX wieku Pabianice odwiedziły Jadwiga Chrząszczewska i Jadwiga Warnkówna autorki książki „Z biegiem Wisły: obrazki o kraju” (1901).

W stronie południowo-zachodniej o 14 wiorst od Łodzi leży starożytne miasto Pabianice, gdzie corocznie wyrabiają samych materiałów bawełnianych za cztery miliony rubli.

Pabianice, to dziecko Łodzi i kto wie, czy w niedalekiej przyszłości nie dorówna ono swej macierzy, bo już teraz farbiarnie pabianickie słyną w całym kraju.

Dwie budowle świadczą o starożytności miasta. Jedną z nich jest kościół parafialny z wieżą i baniastą kopułą, drugą pamiątką zaś były zamek kapituły krakowskiej, którego piękność załączony rysunek wykazuje. Dziś mieści się w nim magistrat miejski.

Jadwiga Chrząszczewska (1870-1935) – pedagog, pisarka dla dzieci i młodzieży.

Jadwiga Warnkówna (1851-1934) – pedagog, feministka, pisarka dla dzieci i młodzieży.

Sowizdrzał w numerze z 28 lipca 1912 roku opublikował wierszyk satyryczny zatytułowany „Pabjanice”.

Pabjanice

Straszna była tu ulewa,

Łamała krzaki i drzewa,

Nie opłukała jednak miasta:

bandytyzm i ciemnota wzrasta.

Sowizdrzał, satyryczny tygodnik ilustrowany, wydawany w Warszawie w latach 1911-14, 1915-19, 1927-28.

Gwałtowne zjawiska pogodowe, które występowały w Pabianicach raz po raz relacjonowała prasa stołeczna. Kurier Warszawski z dnia 24 września 1917 roku podawał:

Dnia 20 września bm. około godz. 2-ej po południu nad Pabjanicami i okolicą przeszedł huragan. Pędził z szaloną szybkością z południa ku północy, przewracając po drodze wiatraki, drzewa, kominy, sztachety, zrywając dachy itp.

Trwał zaledwie 3 minuty 25 sekund, a jednak ulice Pabjanic przybrały po jego przejściu wygląd pobojowiska. Drzewa powyrywane z korzeniami lub połamane i powykręcane, dachy pozdzierane, przewodniki elektryczne porwane, szyldy pozrywane, szyby w niektórych miejscach powybijane. Prócz tego ulice były zalane wodą, powstałą z deszczu, który poprzedził huragan, oraz z obfitego i grubego gradu, który po huraganie nastąpił. Z kościoła św. Mateusza na Starym Mieście huragan zerwał dach cynkowy, skręcił i rzucił na cmentarz kościelny. Dach ten oceniany jest na przeszło 40.000 marek. Z domu Wołdańskiego przy ul. Zamkowej orkan zerwał dach razem z belkami i rzucił na środek ulicy. W podwórzu tegoż domu obalił komin piekarni, a cegły porozrzucał na sąsiednie podwórka.

Na ul. Bagateli przewrócił komin fabryki Michla. Wzdłuż ul. Tuszyńskiej (obecnie Piotra Skargi) prawie wszystkie domy i ogrody mniej lub więcej ucierpiały.

W ogrodzie firmy „Krusche i Ender” i p. Feliksa Kruschego przy ul. Grobelnej wszystkie prawie drzewa przy wejściu do fabryki powyrywane z korzeniami, a wiele potrzaskanych. Główna aleja, wiodąca do pałacu, zasypana gałęziami różnej wielkości, ale niewiele poniosła szkody. Boczne aleje zupełnie zniszczone. Ogrodzenie z drzewa i z drutu poszarpane i poskręcane. Cenne oranżerie całkiem zniszczone. Krzewy i rośliny rzadkie połamane. Inspekty również uległy zniszczeniu. Straty, zrządzone przez huragan w tym ogrodzie obliczają na 600.000 marek.

W parku miejskim kilkanaście drzew o obwodzie 5 do 6 łokci uległo strzaskaniu, jak również wiele drzew mniejszych. W lesie miejskim około 3000 drzew zniszczonych. Potrzaskane, połamane, powyginane, leżą pokotem. Straty ogólne zrządzone przez orkan w Pabjanicach sięgają 2 ½ miliona marek.

Przesądni pabianiczanie w niebywałym huraganie upatrywali znaku - zapowiedzi istotnych zmian politycznych. Być może myśleli o Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej.

Helena Boguszewska w książce „Czerwone węże” (1933) opisuje wyprawę dzieci robotniczych na sanki do Rudy Pabianickiej, „tam gdzie jest najwyższa góra” i skąd widać dymiące kominy Pabianic.

(…) Teraz oboje zaczęli nieledwie się kłócić wymieniając tramwaje takie i owakie, jakimi jechało się na Marysin, jeszcze do jakiejś cioci Peli, i na Bałuty do stryja Seweryna, i jeszcze gdzie indziej. Padały nazwy ulic, przedmieść i podmiejskich osiedli. Sprzeczali się teraz na dobre, co chwila chwytając Władkę za ramię i wykręcając ją w coraz to inne strony.

Po prostu wyrywali ją sobie, żeby jej pokazać jeszcze to, jeszcze tamto. Wymieniali przy tym coraz innych stryjów, wujków, ciocie, szwagrów i kuzynów, mieszkających tutaj, pracujących tam na lewo, i na prawo, dalej, bliżej, wszędzie pod różnymi kominami.

Weszli wreszcie na sam szczyt Pabianickiej Góry, skąd rozciągał się po drugiej stronie taki sam widok. W dali nad domami różowiły się, czerwieniły, dymiły kominy miasta Pabianic. Władka i teraz wypatrywała posłusznie, bo okazało się, że także w Pabianicach pracuje stryjek Leopold, siostra wujenki Zosi, szwagier cioci Klementyny i jeszcze ktoś, jeszcze ktoś…

Helena Boguszewska (1886-1978) – pisarka, założycielka zespołu literackiego „Przedmieście”.

Izabela Gelbard w „Pieśniach żałobnych getta” (1946) wspomina Abramka z Pabianic.

(…) Matka już przed tym umarła z braku pożywienia

Abramko z siostrzyczką został sam. W getcie Warszawy.

Abramko z Pabianic zamieszkał w „punkcie” na Smoczej ulicy.

Z maleństwem na rękach stawał po bramach, żebrał chleba:

„Jidische hercen a sztikele brot!”

Codziennie głód wraca, codziennie jeść trzeba.

Maleńka Hanele nic prawie nie waży.

Ale Abramkowi ciężko – osiem lat ma życia.

Nędzę znał od powicia, głód znał od powicia. (…)

Izabela Gelbard (Czajka – Stachowicz), (1893 -1969) - pisarka, autorka wspomnień, skandalistka, muza artystów.

Franciszek M. Sobieszczański w pracy „Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce”, t. II (1845) podziwia pabianicki ratusz.

(…) Z budowli miejskich za panowania Zygmunta Augusta powstałych, należą tu ratusze. W Pabianicach, wystawiony na początku XVI wieku, a raczej z dawnego zamku przerobiony, w całości do naszego czasu dotrwał. Jest to budowla mała, ale bardzo zgrabna, pod względem sztuki osobliwa, w stylu starożytnym włoskim.

Franciszek Maksymilian Sobieszczański (1814 – 1878) – historyk, historyk sztuki, cenzor, wydawca źródeł, redaktor.

Władysław Bartkiewicz w 132. numerze Tygodnika Ilustrowanego z 1870 roku opublikował artykulik pod tytułem „Pabianice”. Tekst odzwierciedla stan wiedzy o mieście w drugiej połowie XIX wieku.

Miasto Pabianice, liczące się obecnie do powiatu łaskiego, położone o dwie mile od Łodzi, nad rzeką Dobrzynka, ma do 7000 ludności, przeważnie przemysłem tkackim się trudniącej. Okolica płaska, niezbyt urozmaicona, dawniej cała pokryta była lasami, a nawet jeszcze przed kilkunastu laty do bardzo lesistych się liczyła. Dziś szczątki tego bogactwa przyrodzonego topnieją nader szybko.

Nazwę miasta Pabianic podanie miejscowe wyprowadza od zameczka w lasach zbudowanego, w którym książęta polscy myślistwem się pobawiali i który też dawniej miał się zwać Pobawianice. Zamek ten, jak mówi Długosz, stanowił kasztelanię zwaną Chropy, którą Władysław Herman w roku 1084 nadał wiecznymi czasy kapitule krakowskiej, jako podziękowanie Bogu za długo wyczekiwanego potomka Bolesława, później Krzywoustym zwanego.

Kiedy Pabianice ogłoszone zostały miastem, nie wiadomo. Że jednak były w dość kwitnącym stanie (jak większa część dziś lichych miasteczek), dowodzi przywilej Zygmunta Augusta, wydany 1555 r., ustanawiający cechy: 1. kowali, ślusarzy, kotlarzy, nożowników, mieczników, robiących kosy; 2. cech robiących powozy, kołodziejów, bednarzy, cieśli i innych; 3. sukienników, czapników, krawców, Płócienników i innych; 4. Szewców, rymarzy, siodlarzy etc. ; 5. kuśnierzy, białoskórników, piekarzy etc.

Dziś miasto dzieli się na Stare i Nowe. Pierwsze nie przedstawia żadnych śladów dawnej pomyślności; ludność chrześcijańska trudni się prawie wyłącznie uprawą roli, a żydowska handlem. Nowe miasto, założone przez cudzoziemskich przybyszów, przerosło je o wiele liczbą ludności, zamożnością i okazałością. Tu stanęły fabryki wyrobów wełnianych, bawełnianych i półjedwabnych, rozsyłając ten towar po całym królestwie, a nawet w głąb cesarstwa.

Zamek niewielki, ale piękny pomnik gotyckiej struktury, zbudowany podobno przez Kazimierza Wielkiego, leży nad samą rzeką, pomiędzy Starym a Nowym miastem. Według tradycji, królowa Jadwiga w nim przebywała podczas sejmu w Sieradzu się odbywającego. Jeszcze w początkach bieżącego wieku otaczał go zwierzyniec, rozciągający się mianowicie w tej części, gdzie dziś Nowe miasto; obecnie mieszczą się w nim władze municypalne. Przerabiany wielokrotnie, odpowiednio do nowych potrzeb, stracił ostrołukowe okna i bramę wspaniałą, w miejsce której skromne drzwi na boku wybito. Mimo tego oszpecenia, jeszcze piękną stanowi całość, jak to przekonuje załączony drzeworyt, zrobiony według fotografii zdjętej przeszłego lata.

Kościół parafialny, fundowany 1595 r. przez kanoników katedry krakowskiej, jest to okazała i obszerna budowla, ale wielokrotne przebudowania odebrały jej harmonię stylu. Już w bieżącym wieku dwukrotnie zmieniano kopułę wieży, a coraz to z mniejszym gustem.

Michał Rawicz-Witanowski w Wędrowcu (nr 50/1899 r.), łącząc zniekształcone fakty z legendami, dał taki oto obraz Pabianic:

W miejscowości, gdzie dzisiaj mnóstwo kominów fabrycznych wskazuje na ożywiony przemysł, a gwara niemiecka coraz częściej niemile uderza ucho polskie – przed wiekami zalegała głucha puszcza, pełna błot i trzęsawisk, stąd też i wznoszący się pośrodku zamek książęcy, czyli kasztelania, nosił miano Chropy.

W r. 1085 niezwykły ruch zapanował w zapadłym tym ustroniu; sam bowiem książę krakowski, Władysław Herman, korzystając z pięknej jesieni, przybył z licznym dworem zabawiać się ulubionymi łowami w otaczającej puszczy. Małżonkowi towarzyszyła pełna wdzięków młodości Judyta, córka Adelajdy, królowej czeskiej, a wnuka Andrzeja Węgierskiego. I oto d. 2 września powiła tu dawno oczekiwanego dziedzica tronu książęcego, Bolesława, przezwanego z czasem Krzywoustym, który zwycięski swój oręż miał ponieść daleko, między napastniczych sąsiadów. Pobożna księżna przypisując tę łaskę nieba modłom świętego Idziego, do którego zwłok w Langwedoku, we Francji, wysłała poselstwo z bogatymi darami, prośbami swymi tyle wymogła na uradowanym z narodzin Hermanie, że ten rozległą kasztelanię Chropy, gdzie Bóg obdarować go raczył pierworodnym dziecięciem, na wieczne czasy oddał kapitule krakowskiej, spośród której wyznaczony Piotr jeździł w poselstwie do Francji.

Niedługo jednak ta niewiasta nabożna, która, według słów kronikarza, „co miała, wszystko przebóg rozdawała”, cieszyć się miała widokiem jedynaka. Śmierć okrutna w miesięcy kilka ścięła tę królewską latorośl, nie pozwoliwszy matce dożyć czasów, w których syn jej zasłynąć miał męstwem i szlachetnymi czynami. Płakała jej cała Polska dla cnót znakomitych, mianowicie dla osobliwego przywiązania do narodu, któremu panowała.

Odtąd dobra chropskie stale należały do kapituły krakowskiej, od której wnuk Władysława Hermana, Kazimierz Sprawiedliwy, w r. 1189, zapewne za dobrowolną ugodą, wziął takowe, obowiązując się oddać je na każde zapotrzebowanie. Głównie zamiłowanie łowów, jakim odznaczali się Piastowie nasi, musiało przynosić korzyść kapitule, gdyż tego roku staje nowa umowa, stwierdzona podpisem króla, że w zamian za pozwolone sobie polowanie do śmierci, w tychże dobrach Chropy i Kalnie, razem z prawem do stanu, do nastawy, do przewozu (obowiązki dostarczania monarsze i jego dworowi koni, żywności, wozów) itp., przyrzeka wydawać za to kanonikom krakowskim ubitą zwierzynę.

Wkrótce stanąć tu musiał kościół parafialny, skoro bulla Honoriusza III z r. 1220 stanowi rozjemcę sporu między kapitułą krakowską a jej proboszczem, który z powierzonych pieczy jego dóbr nic nie chciał płacić. Skrzętna o dobro swe kapituła nie tylko w r. 1297 d. 28 lutego uzyskała od króla Łokietka, bawiącego w Brzeźnicy, zatwierdzenie nadanych przez poprzedników jego swobód w kluczu piątkowskim (tak zwany z biegiem czasu obszar opola Chropy), lecz tegoż dnia i miesiąca pozwolił im wieś Piątkowisko (Pantkonisch) podnieść do godności miasta, rządzącego się prawem niemieckim lub w im dogodniejszej miejscowości opola – takowe erygować.

Jak postąpiła sobie w tym razie kapituła krakowska, dokładnie orzec trudno, sądząc jednak z tego, ze Piątkowisko pozostało nadal wsią na prawie polskim – przypuszczać należy, że z nadania Łokietkowego skorzystała kapituła, podnosząc do rzędu miast wieś Pabianice, mającą dogodne położenie nad brzegiem rzeki Dobrzynki (u Długosza Nyrzecz), i w środkowym punkcie rozległej włości kapitulnej.

Wówczas to na gruzach dawnego kasztelu stanąć musiał z początku dworzec administratora klucza pabianickiego, wreszcie za czasów syna Łokietkowego, Kazimierza, ów okazały zamek, którego włoska struktura, mimo wieków, ciążących na nim, przypomina budowle Sandomierza, Kazimierza nad Wisłą i innych wspaniałych gmachów, którymi król chłopów przyozdobił drewnianą Polskę.

W nowo erygowanym mieście, wśród okazałych budowli świeżych, stała uboga drewniana świątynia Pańska, pod wezwaniem św. Mateusza Ewangelisty i św. Stanisława, i taką jeszcze około r. 1470 znalazł Długosz, opisując uposażenie diecezji krakowskiej. Przypisuje on fundację jej Jarosławowi Skotnickiemu, arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, gdy, według wszelkiego prawdopodobieństwa, kościół ten od dawna istniał, i raczej zgodnie ze zdaniem heraldyków naszych, zawdzięczyć mu należy opatrzenie kościoła tego w r. 1341 dziesięcinami na wsi Chocieszowie. Wkrótce stać się on musiał pastwą płomieni, gdy tenże historyk wspomina o przeniesieniu go na inne miejsce, a odbudowany z kamienia, przyjął postać obecną. Ślad późniejszych restauracji zachował się dotąd na nieotynkowanych murach, oraz w napisie, umieszczonym po lewej stronie kościoła, nad zamurowanymi obecnie drzwiami. Brzmi on jak następuje Beati qui habitant in domo, Tua Domine. Jakub Fusski, muliarz krakowski, rękąm własnąm I+N+R+I+A+D +1585.

Kończy napis ten znak kamieniarski w kształcie krzyża przejętego strzałą o zakrzywionym grocie.. Nazwisko majstra mularskiego obcokrajowym brzmieniem swoim przypomina nam zwyczaj czeladzi zagranicznej, która, szukając u nas zarobku, wsiąkała po większej części w naszą społeczność; z drugiej zaś strony zdaje się wskazywać, że w takim Krakowie, Warszawie, Poznaniu kunszta i rzemiosła wysoko stać musiały, skoro do znaczniejszych budowli nie tylko Korony, ale i Litwy nawet, z Krakowa np. do Kretyngi, sprowadzano majstrów mularskich.

Okazała ta budowla, z ośmiokątną zamczystą wieżą, panuje nad całą okolicą. Nad głównym wejściem spostrzegamy umieszczony herb kapituły krakowskiej: trzy korony złote w polu białym. Wdzięczne duchowieństwo miało herb ten przyjąć do swej tarczy, gdy po śmierci Aarona arcybiskupa (1058) nikogo nie było w Polsce, który by godła tego używał. Jako świadectwo minionej przeszłości nic więcej nie pozostało nad dwie tablice pamiątkowe, wmurowane w ściany wewnętrzne kościoła. Nad nimi umieszczone w medalionach płaskorzeźby, mają według miejscowej tradycji, przedstawiać Władysława Hermana i żonę jego, Judytę. Mrok, panujący w świątyni, nie pozwolił mi odczytać napisów, a przez to sprawdzić wiarygodność legendy.

Próżno też szukałem jakiej pamiątki po drugim sławnym mężu, który tu chwilowo przebywał. Przy kościele tutejszym, jako własności kapituły krakowskiej, miał chwilowo przebywać Mikołaj Kopernik, kanonik frejburski, stąd powstało błędne mniemanie, jakoby sławny astronom tu się urodził, co miało potwierdzać rozrodzenie się w tych stronach (mianowicie we wsi Łaskowicach, inni mówią, że i w Karniszewicach) rodziny włościańskiej Koperników.

Po kościele, do którego tyle wiąże się wspomnień, najpierwsze zajmuje miejsce zamek. Zbudowany w czworobok, podparty ze wszech stron skarpami, zakończeniem zębatych szczytów, zasłaniających dach, przypomina ratusz w Sandomierzu lub Sukiennice krakowskie. Na ścianie frontowej miał być niegdyś napis, jakiej treści, nie można się było dowiedzieć, jedynie tylko z zachodniej strony widzimy tu herb podobny do tego, jaki zdobi wejście świątyni.

Istnieje też podanie, że zamek łączyć się miał z kościołem podziemnym przejściem; jako dowód pokazują w zakrystii loch, który jednakże gruzy z obrywających się ścian zawaliły zupełnie. Obecnie mieści się tu magistrat, co nie pozwala ostatecznie upaść starożytnej budowli, nieumiejętnie tylko dokonywane odnawiania zacierają jego cechę stylową. Mury te oglądały jeszcze Jagiellonów! Oto w r. 1432, gdy Władysław Jagiełło powracał z Mazowsza do Krakowa, zastąpiło mu drogę w Pabianicach poselstwo czeskie, złożone z najznakomitszych przedstawicieli stronnictwa husyckiego, którzy wynurzywszy użalenie nad klęską, jakiej Polska przez ostatni najazd krzyżacki doznała, oświadczyli chęć niesienia pomocy przeciw wspólnemu nieprzyjacielowi, którego już oręż czeski dosięgnął, posiłkując Polakom pod Grunwaldem. Do tego przyjacielskiego oświadczenia załączyli posłowie prośbę, aby król przebaczył bratu swemu, ks. Korybutowi, jego dawne przewinienie; nie zapomnieli zaznaczyć przy tym, że synod, odbywający narady swoje w Bazylei, wielce jest dla nich przychylny, gdy w celu pojednania ich z Kościołem powszechnym umyślne do sejmujących stanów wysłał poselstwo. Nie mogło w lepszą porę stanąć owe poselstwo przed sędziwym królem, który razem z radą przyboczną zajęty był przygotowaniem nowej wyprawy przeciw wiarołomnemu zakonowi. Łaskawie przez monarchę i senatorów przyjęci Czesi, nie tylko hojnie podejmowani byli na zamku, lecz, mimo niepewnego ich stanowiska względem Rzymu, za pozwoleniem obecnego prymasa, Jastrzębca, tudzież biskupów kujawskiego, poznańskiego i chełmskiego, przypuszczono ich do uczestnictwa w publicznych nabożeństwach. Zgorszyło to wielu wiernych, tym więcej, gdy wieść doszła, że biskup krakowski, Zbigniew, przed heretykami drzwi święte zamykać kazał, a nawet na całą diecezję rzucił interdykt. Drugim gościem z onego rodu Jagiellonów był w r. 1463 Kazimierz. Wspaniale podejmowany w Pabianicach i Tuszynie przez Jana Rzeszowskiego, kanonika krakowskiego i dzierżawce dóbr całych, listem, zachowanym dotąd w archiwum kapitulnym, zastrzegł, że podobny traktament nie ma się liczyć na przyszłość kapitule za obowiązek.

Michał Rawita Witanowski h. Rawicz (1858-1943) – regionalista, krajoznawca, historyk.

Elzbieta Ettinger w powieści „Kindergarten” (Boston 1970) przedstawia losy Elli Rostow, która czyni wiele starań, aby przetrwać Holokaust, walcząc  jednocześnie w getcie warszawskim i współpracując z polskim podziemiem. Przyjeżdża także do … Pabianic.

(…) It was agreed that one of the girls would go to Pabianice to see Old Man. Ruth decided that Elli would go. On the train Elli squeezed herself ever more tightly into her corner to make sure she was completely concealing the yellow star. (…) Zapamiętała, że chodząc ulicami Pabianic, nawet po ciemku,  mogła rozpoznać każdy dom i każde drzewo. She remembered going slowly through the streets in Pabianice where even in darkness she could recognize every house and every tree. (…)
Elzbieta Ettinger (1925-2005) – profesor literatury w Massachusetts Institute of Technology, autorka m.in. biografii “Rosa Luxemburg”, “Hannah Arendt – Martin Heidegger”.

Ambroży Nieszporkowicz w rejestrze cudownych uzdrowień zawartym w opracowaniu „Odrobiny ze stołu królewskiego Królowej Nieba i Ziemi Najświętszej Bogarodzicy Panny Maryi” (1720) zapisał pod rokiem 1639, że Jadwiga Siderzyna z Pabianic miasteczka w paraliżu bólami i utęsknieniem ściśniona już rozpaczała o życiu. Ale słysząc od pobożnych ludzi rozmowy i rozpamiętywania rozlicznych łask i cudów Najświętszej Panny na Jasnej Górze, wzbudziła w sobie afekt podobnej łaski proszenia N. Panny, a dla prędszego dostąpienia jej, postanowiła na umyśle drogę za to odprawić. Zaraz tedy odkąd lepiej się poczuła, i w prędce do zdrowia pierwszego przywrócona pospieszyła z kompanią na miejsce święte jako z świadkami tego wiadomemi.

Ambroży Nieszporkowicz (1643-1703) – paulin, definitor, pisarz i mariolog.

Dziewiętnastowieczni autorzy dość chętnie pisali o „starożytnych” Pabianicach, z których miała się wywodzić rodzina Mikołaja Kopernika. Na przykład Adrian Krzyżanowski opublikował pracę pod charakterystycznym tytułem „Dawna Polska ze stanowiska jej udziału w dziejach postępującej ludzkości skreślona w jubileuszowym Mikołaja Kopernika roku 1843” (1844).

(…) Poczynająca się od r. 1392 księga aktów radzieckich krakowskich, o której spomnieliśmy, kończy się na roku 1431. Następujący po niej volumen zaczyna się od r. 1450. A tak blisko z 20 lat nie dostaje aktów, w których może się jeszcze znajdowała jaka wzmianka o dziadzie Astronoma naszego. Do tego okresu trzeba odnieść podanie, iż dziadowi Astronoma naszego nie były obce Pabianice, dokąd miał się udawać na zaprowadzone do tego miasteczka przez króla Jagiellona czeskie nabożeństwo, użyty będąc do pewnych poruczeń przez kapitułę krakowską, do której dobra pabianickie należały.

Dobra pabianickie, jako własność kapituły krakowskiej składały się według jej aktów, z miasteczka Pabianic, odległego o 6 mil od Sieradza, i z 34 wsi. Te wsie, między niemi Łaskowice, są wymienione w aktach rzeczonej kapituły z r. 1496. Wieś Łaskowice jest ojczyzną żyjącej jeszcze dotąd rodziny kmiecej Kopernogów lub Kopernigów, której nazwa mogła być pochwycona, jak to się zdarza między naszym ludem, od Koperników krakowskich, gdy ci przebywali w dobrach pabianickich. W poczcie imiennym mieszkańców tej wsi, sporządzonym podczas lustracyi dóbr na rozkaz kapituły przez kanoników Sebastyana Starczewskiego i Stanisława Cieńskiego, występuje pod rokiem 1651 Paweł Kopernog półrolnik, pod rokiem 1677 Wawrzyniec Kopernig półrolnik. (…)

Adrian Krzyżanowski h. Dębno (1788 -1852) – matematyk i historyk.

X. Roman Szlosman w Przeglądzie Katolickim (nr 36/1871 r.) kontynuuje wątek Kopernikański.

(…) Historycy nasi przyjęli, że dziad astronoma Mikołaja Kopernika, także Mikołaj, przybył w r. 1396 z Czech do Krakowa, że tenże był używany przez kapitułę krakowską do posług dóbr pabianickich, był powroźnikiem, a nawet oskarżają go o husytyzm. Podług wszelkiego prawdopodobieństwa, przypuścić trzeba, że jeżeli kapituła krakowska używała Kopernika do załatwiania interesów swych w dobrach pabianickich, znać go musiała jako dobrego katolika. Cudzoziemiec w owe czasy wątpić należy, aby mógł był zjednać sobie tak prędko zaufanie kapituły krakowskiej. Stąd radzi byśmy widzieć, gdyby uczeni nasi wertując pozostałe papiery kapituły krakowskiej z czternastego wieku, mogli udowodnić, że Kopernik nie z Czech, ale z ziemi sieradzkiej dóbr pabianickich, a należących do kapituły krakowskiej przybył do Krakowa. Jego ojciec mógł być ekonomem lub rządcą zamku pabianickiego, a syna lepiej wychowawszy, polecił kapitule krakowskiej. Ślady twierdzenia naszego pozostały w aktach kościoła pabianickiego i w tradycji żywej ostatniego z żyjących jeszcze do dziś dnia Wojciecha Kopernoga.

Może powie kto, że za śmiałe twierdzenie moje, gdyż brak dowodów? Odpowiem mu: są dowody mocniejsze niźli pisarzy niemieckich, którzy Mikołaja Kopernika gwałtem Niemcem mieć chcą. Za przykład niech posłuży niemiecka Encyklopedia Brockhausa 1853 r. tom IX str. 148, gdzie podano następny dowód, że Mikołaj Kopernik był Niemcem: „Kopernik Nicolaus Vater stammt aus Westfalen, besuchte die Schule zu Thorn, studirte daselbst Medicin, Mathematic und Astronomie”.

W następnym numerze PK (37/1871 r.) Roman Szlosman pisze między innymi o szkole pabianickiej.

Jan Śniadecki w żywocie Hugona Kołłątaja opisuje nam skład szkół całego Królestwa Polskiego z dawnych czasów. Mówi, że po akademii krakowskiej, zamojskiej były kolonie (filie) ; po nich szkoły mniejsze, do których posyłano tylko filozofii doktorów na dozorców. Takie szkoły były w Gnieźnie, Warszawie, Widawie itd. Jakkolwiek dotąd nigdzie nie czytałem, aby podobna szkoła mniejsza znajdowała się w Pabianicach, jednakże są ślady w aktach kościelnych, że takowa w 17 wieku tu istniała. Tak czytamy w niektórych miejscach, że w roku 1630 był Jakub Lutomirius dr filozofii, a w r. 1676 Andrzej Maśliński dyrektorem szkoły pabianickiej. Często spotkać można doktora filozofii i św. teologii.

W 1673 roku jednocześnie pięciu było księży w Pabianicach. Parafia była nieliczna, do posługi jeden ksiądz wystarczał. W wielu miejscach jest mowa, że ojcami chrzestnymi byli studenci szkoły pabianickiej. W roku 1631 osiem takich aktów było, coraz to inne nazwisko. Łatwo przeto przypuścić, że kanonicy krakowscy urządzili tu szkołę mniejszą, której uczniów nazywano studiosi. W 1791 roku liczyła parafia pabianicka 514 dusz, a dziś przeszło 8.000.

Roman Szlosman (1832 – 1898) – proboszcz w Koźminku, Brudzewie, Mierzynie, Rajsku, wikariusz w Pabianicach i Wieluniu, współpracownik Przeglądu Katolickiego i Pamiętnika religijno-moralnego.

Felix Zieliński w artykule „Liber Beneficiorum Długosza” – Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi 1872 r. podaje:

Pabianice czyli Kasztelania Chropy nadaną była w r.1084 czy 1086 przez Władysława Hermana za wstawieniem się jego małżonki Judyty kapitule krakowskiej. Dobra te odległe od Krakowa, w obcej diecezji położone, z początku kapituła zaniedbała. Tego zaniedbania użył za pozór Kazimierz Sprawiedliwy do zajęcia na siebie dóbr rzeczonych, które dopiero w roku 1189 kapitule zwrócił, pisząc w dokumencie, że zajął na siebie „Chropensium provinciam” gdyż była a multis retro neglecta, i zwraca ją kapitule w lepszym stanie (emendatam).

Pomimo tych ulepszeń w kulturze, Pabianice jeszcze w roku 1286 nazywały się Kasztelanią Pustkowicką, kiedy Leszek Czarny w ugodzie z Pawłem z Przemankowa uwolnił je od powinności książęcych. Można więc uwierzyć Długoszowi gdy nadmienia, że w czasie nadania Pabianice były lesiste i mało miały osad. Większe zasiedlenie Pabianic liczyć dopiero można od końca dwunastego wieku. Za czasów Długosza było w tych dobrach dwa miasteczka (oppida) i 28 wsi.

Zwykle dzierżawił te dobra na lat trzy jeden z prałatów i kanoników krakowskich „qui melior politicus et justitarius esse creditur”, płacąc kapitule dwieście lub trzysta grzywien rocznej dzierżawy, co na dzisiejszą monetę wyniesie około tysiąca do tysiąc pięćset rubli srebrnych. (…)

Powinności włościańskie dla dworu tak w Pabianicach jak w ogóle dóbr duchownych , wykazane w księdze beneficjów dają się ująć w cztery grupy: czynsz (census), osep (annona, ziarno)), daniny (daciae), robocizna.

Andrzej Moraczewski w „Starożytnościach polskich ku wygodzie czytelnika” (1842) zamieszcza hasło : Pabianice, które nie do końca odpowiada ustaleniom współczesnym.

Pabianice, miasto w województwie sieradzkiem nad rzeczką Dobryńką o sześć mili od Sieradza. W XI wieku, gdy Judyta długo bezpotomna małżonka Władysława Hermana, powiła nareszcie syna Bolesława, król za wstawieniem się tejże małżonki na podziękowanie Bogu, nadał majętność Chropy, teraz zaś Pabianice zwaną, Kapitule Krakowskiej. Później jednak zmuszona była kapitula ustąpić te dobra jednemu z następnych królów, lub do niego należących, gdyż w roku 1189 Kazimierz Sprawiedliwy nadał powtórnie Chropy, poprzednim duchowym jej posiedzicielom (posiadaczom). Nazwisko Pabianice już Długoszowi znane było, lecz kiedy Pabianice do rzędu miast wyniesione zostały, nie jest wiadomo. Pierwsze pewne świadectwo o tym mieście mamy dopiero z czasów Zygmunta Augusta, gdy w roku 1555, nadał przywilej cechy rzemieślnicze w mieście porządkujący. Kościół parafialny pabianicki fundowany był w r. 1595 przez kanoników katedry krakowskiej, a kanonik Mikliński kościół uposażył i wzniósł ołtarze. Dwa wielkie obrazy w presbitorium są jeszcze z roku 1637. Zamek, który trwa dotąd w całości jest w stylu gotyckim i sięga XVI wieku. Według Łubieńskiego (Świat cały), dobra pabianickie składają się z miast: Pabianice i Rzgów, tudzież 35 wsi.

Andrzej Moraczewski (1802 – 1855) – historyk, publicysta, konspirator.

Kapituła krakowska starała się bronić dóbr pabianickich przed zakusami książąt i pomnażać swoje przywileje. W 1251 r. Kazimierz Kujawski (wnuk Kazimierza Sprawiedliwego) wydał w Kowalu postanowienie, na mocy którego ludność opola chropskiego została zwolniona od danin w prosiętach, tłuszczu, miodzie i piwie. W 1286 r. w Krakowie Leszek Czarny poczynił dalsze ustępstwa na rzecz kapituły. Pisze o tym Aleksander Przeździecki w pracy „Paweł z Przemankowa: rys historyczny z drugiej połowy XIII wieku w Polsce, z nieznanych po większej części lub mało znanych źródeł skreślony” , Biblioteka Warszawska 1851 r. Autor przytacza treść przywileju księcia krakowskiego dotyczącego włości pabianickiej. Leszek Czarny przegrał spór z biskupem krakowskim Pawłem z Przemankowa.

(…) Niechże wiadomo będzie teraźniejszemu i przyszłemu wiekowi, iż my, Leszek, z Bożej łaski książę krakowski, sandomierski i sieradzki, gdy żagiew nienawiści, nasienniki (zasiew) nieprzyjaźni i niezgód koleje, między wielebnym ojcem naszym Pawłem, biskupem krakowskim, z jednej strony, a nami z drugiej, z poduszczenia nieprzyjaciela rodzaju ludzkiego, wzniecone zostały; pragnąc teraz pomienioną żagiew zgasić, rzeczone nasienniki wyrwać, i wspomniane koleje (przeszkody) do szczętu wygładzić, aby między nami czysta miłość i przymierze wiecznej przyjaźni, w pokoju, wytrwałości i zgodzie, na wieki dotrwały; (…) Nadto, tytułem nieodwołalnej darowizny, nadajemy kasztelani pustkowickiej, leżącej w ziemi sieradzkiej, oraz wszystkim wsiom tej kasztelanii i mieszkańcom, oraz czasowo mieszkającym (incolis et inhabitatoribus), zupełnie te same swobody, któremi wsie kapituły krakowskiej, z łaski poprzedników naszych wiecznemi czasy obdarzone zostały. To jest: ażeby wszyscy w całej kasztelanii pustkowickiej, i wsiach do niej należących, takich swobód zupełnie używali, jakie osadnikom niewolnym (ascriptitti), świętej stolicy krakowskiej, z dawien dawna służą.

Kasztelanię pustkowicką, wraz z jej wsiami i mieszkańcami wszystkimi, uwalniam zupełnie od stróży (stróża- odbywanie straży), stanu (stan – udostępnienie kwatery), powozu (powóz- podstawianie wozów do transportu) i od wszystkich innych służebności, służb, opłat, podatków i posług zwyczajnych, i nadzwyczajnych (angariis et perangariis), pod jakim bądź nazwiskiem (nazwą) i komukolwiek by się należały. Uwalniam także od władzy naszej i następców, i dziedziców naszych, także wszystkich kasztelanów, wojewodów i jakich bądź sędziów, urzędników, władz i urzędów.

Nikomu więc oprócz kapituły krakowskiej, lub tego, który je z nadania tejże kapituły posiadać będzie, podlegli nie będą. Z tym jednak wyjątkiem, że wedle dotychczasowego zwyczaju, do naprawy zamku i mostu sieradzkiego należeć będą; a w razie napadu wojska nieprzyjacielskiego na ziemię sieradzką na obronę tejże ziemi (ale w żadnym innym razie) służbę najemną pełnić będą. Nadto jeżeli raz w roku zdarzy się nam przez grunt tej kasztelanii dla łowów przejeżdżać, to nas swoim kosztem utrzymywać i przeprowadzić obowiązani będą, oraz do przewodu (przewód – przewóz rzeczy księcia) wedle zwyczaju tej ziemi.

Te więc przyrzeczone darowizny, swobody, ulgi wszystkie, które nadaliśmy dla zadośćuczynienia rzeczonemu biskupowi i kościołowi jego, oraz dla zbawienia duszy naszej i najukochańszej małżonki naszej Gryfiny, oświeconej księżnej tych ziem, oraz poprzedników naszych, obiecujemy w dobrej wierze, za siebie i za dziedziców lub następców naszych, stale i wiecznie dotrzymywać i nic przeciwnego nie czynić, ani przez siebie, ani przez kogokolwiek, ani prawem, ani fortelem, ani czynem żadnym, i nie odwoływać ich żadnym sposobem, ani dla żadnej przyczyny, dopóki rzeczonego ojca (biskupa) i kapituły jego stałość ku nam wedle sprawiedliwości dotrwa.

Ten zaś ojciec nasz biskup i pan widząc życzliwość naszą ku niemu i kościołowi jego, rzeczone 3.000 grzywien srebra przez pośredników i arbitrów wspomnianych z łaski swojej i hojności nam darował.

Na oczywiste tedy i pewne świadectwo wszystkiego o czym wyżej wspomniano, kazaliśmy niniejszą kartę napisać i obwarować pieczęciami, naszą, ukochanej małżonki naszej, która zgodę swoją na powyższe nadanie oświadczyła oraz przerzeczonych (wspomnianych) pośredników i arbitrów. Działo się publicznie w Krakowie, roku pańskiego 1286. Obecni byli: hrabia Boxa wojewoda sandomierski; mistrz Mikołaj archidiakon, Michał kustosz krakowscy, Floryan kasztelan lubelski, Wojciech łowczy. Mszczuj koniuszy, Mścigniew podkomorzy sieradzki, innych wielu. Dano przez ręce Prokopa kanclerza naszego krakowskiego, arbitra rzeczonego.

Aleksander Przeździecki h. Pierzchała (1814 – 1871) – historyk i edytor.

W 1843 roku wyszła drukiem praca Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego „Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym”. Autorzy piszą także o starożytnych Pabianicach.

Pabianice, czyli Pabianice, nad rzeką Dobrynką wpadającą do Neru, o 6 ½ mili od Sieradza. Podług tradycji miejscowej była to wieś Słupiec zwana, i wśród lasów leżąca, która z czasem od bawienia się książąt na łowach, nazwę Pobawianice przybrała. Ale dawne dzieje nasze powiadają co innego. Podług Długosza w XI wieku stał na tem miejscu zamek, który z okoliczną włością stanowił hrabstwo czyli Kasztelanię zwaną Chropi, do Ziemi Sieradzkiej należącą. Władysław Herman nadał ją w r. 1084 wiecznemi czasy Kapitule krakowskiej, za wstawieniem się królowej Judyty, żony swojej. Powodem tego daru było ubłaganie niebios przez solenne wota, za poradą Lamberta Biskupa Krakowskiego, że królowa długo bezpotomną, porodziła mu na koniec syna Bolesława, chociaż i sama prędko z połogu tego umarła.

Dobra te jednak zmuszona była Kapituła Krakowska sprzedać później jednemu z poprzedników Kazimierza Sprawiedliwego, najpodobniej zaś matce jego, a drugiej żonie Bolesława Krzywoustego. Ale Kazimierz wdzięczny zapewne za przychylność Biskupa i Kapituły Krakowskiej, aktem w r. 1189, wrócił je bezpłatnie tejże Kapitule, dodając inne jeszcze dochody.

Za czasów Długosza w XV wieku, już to miejsce nazywało się Pabianice, nie wiemy jednak czy były już miastem. Dopiero za Zygmunta Augusta znajdujemy urzędowy dowód tego. Król ten widząc, że miasto Pabianice ma znaczną liczbę rozmaitych rzemieślników, ustanowił dla ich korzyści i porządku publicznego cechy.

Przywilej w tym celu wydany r. 1555, wyraża między innemi: „Pragnąc miasto Pabianice w Ziemi Sieradzkiej, do Kapituły Katedry Krakowskiej należące, w dobrym zarządzie i porządku utrzymać i rzemieślników (mechanicos) zachęcić, ustanowiliśmy kontubernie i bractwa: 1szy Cech kowali (fabrorum ferariorum), ślosarzy (serrificum), robiących wędzidła (frenificum), kotlarzy (caldeatorum), robiących kosy (falcificum), prasołów (salicidarum) i innych trudniących się żelaznymi wyrobami; 2gi Cech powozy robiących (currificum), kołodziejów (ratificum), stolarzy (mensatorum), bednarzy (deleator), cieśli (fabrorum lignatorium), i innych zajmujących się robotami z drzewa; 3ci Cech sukienników, czapników, krawców, płócienników i innych wełną i przędzą trudniących się; 4ty Cech szewców, rymarzów, siodlarzy, torby robiących (perificum), i innych skórzanymi robotami zajętych; 5ty Cech kuśnierzy, białoskórników (alutariorum hoc est samesnikow) i piekarzy”.

Tenże sam przywilej stanowi potem przepisy dla pomienionych cechów, obowiązki czeladzi, opłatę wstępujących do cechu itp. Zabrania na koniec, żeby w odległości mili jednej do koła, żaden szewc, kowal, kuśnierz, sukiennik i łaciarz nie ważył się po wsiach zatrudniać rzemiosłem, pod karą utraty wyrobionych towarów, które magistrat ma zabierać.

Kościół tutejszy parafialny fundowany jest r. 1595 przez Kanoników Katedry Krakowskiej. Znajdujące się w Prezbiterium dwa wielkie obrazy męczeństwa Ś. Wojciecha i Ś. Stanisława są jeszcze z r. 1637, odnowione w r. 1700. Kanonik Krakowski Mikliński uposażył kościół i ołtarze porobił. Zamek, który trwa dotąd w całości i jednym jest z pięknych pomników budowy gotyckiej w naszym kraju, musiał być stawiany przynajmniej na początku XVI wieku.

Tymoteusz Lipiński (1797-1856) – historyk, archeolog.

Michał Baliński (1794-1864) – historyk, pisarz, publicysta.

Ernest Łuniński (Deiches) w książce publicystycznej „Echa wczorajsze” (1925) powraca do początków pierwszej wojny światowej w Pabianicach. Wtedy to grupa mieszkańców witała hołdowniczo żołnierzy niemieckich, narażając się na odwet Rosjan.

(…) Równocześnie nałożyły te władze na Żydów w Pabianicach koło Łodzi, kontrybucję za sympatię dla najazdu pruskiego! … Warto powołać się na urzędowy komunikat rosyjski z 1 listopada 1914 roku. Powiedziano w nim wyraźnie: „Pozbawione są wszelkiej podstawy wieści, szerzone przez gazety niemieckie, jakoby w Cesarstwie, a szczególniej w guberniach nadwiślańskich, prześladowano ludność żydowską. O żadnych prześladowaniach nie ma nawet mowy. Każdy wie, że wojna prowadzona jest w przyjemnem usposobieniu wobec wszystkich narodów zamieszkałych w Rosji. Niestety, wbrew artykułowi 44 konwencji haskiej wojska nieprzyjacielskie zjawiające się w granicach państwa rosyjskiego, żądają przeważnie od Żydów dostarczanie im wieści o armii naszej i naszych środkach obronnych, wystawiają ich przeto po wycofaniu się niebezpieczeństwo odpowiedzialności za okazaną pomoc wrogowi, zgodnie z surowością praw czasu wojennego”.

Ernest Łuniński (1868-1931) – historyk i publicysta, dyrektor Wyższej Szkoły Dziennikarskiej we Lwowie.

Adolf Nowaczyński w tomie szkiców „Słowa, słowa, słowa…” (1938) porównuje krakowskie Podgórze do podłódzkich Pabianic.

Powodzie pamiętam od dzieciństwa, od najwcześniejszego. Urodziłem się bowiem nad Wisłą, powiedzmy sobie tysiąc najwyżej kroków od Wisły. Jak Lorentowicz nawet nie w samej Łodzi, ale w Pabianicach, tak jak nawet nie w Krakowie samym, ale w Podgórzu, czyli jak krakowianie ośmielają się mówić „na Podgórzu”, jak się też mówi deminutywnie „na Litwie” zamiast „w Litwie”. (…)

Adolf Nowaczyński (1876-1944) – dramaturg, satyryk, eseista, publicysta.

Henryk Samborski we „Wspomnieniach z Powstania 1863 i pobytu na Syberii” pisze o Antonim Zielińskim z Dłutowa, który pod dozorem policyjnym pozostawał w Łodzi i Pabianicach.

Zieliński Antoni, posłaniec, niższy oficjalista gorzelany z Dłutowa, guberni piotrkowskiej wyruszył do partii Oksińskiego, zaliczany do kosynierów, następnie przeszedł do oddziału Taczanowskiego w pułku Słupskiego, do kawalerii. Walczył pod Sędziejowicami i Kruszyną, powrócił dobrowolnie. Pod dozorem policyjnym pozostawał w Łodzi i Pabjanicach.

Henryk (Ostoja) Samborski (1843-1918) – absolwent Szkoły Głównej, powstaniec, sybirak.

W 1921 roku ukazała się sztuka Bruno Winawera „Księga Hioba. Komedia nudna w 3-cg aktach”. Rzecz dzieje się w Warszawie w czasie mizerii powojennej i upadku literatury dramatycznej. Jeden z bohaterów komedii doktor Tadeusz Herup przywołuje pabianicką szkołę początkową.

Herup: Nauka, panno Natalio, jest jak arszenik. W małych dozach wzmacnia organizm. Zażywana w większych dawkach zabija, albo robi z człowieka idiotę. Postanowiłem rozpocząć nowe życie i wykreślić z pamięci wszystko, co wiem ponad kurs szkółki początkowej w Pabianicach. (Poprawia się na fotelu). Co to jest znowu? Aha! (Wyjmuje z kieszeni książkę). Dzieło filozofa angielskiego Carlyle’a „O bohaterach”. Pani zna Carlyle’a?

Tola: Nie, Myśmy tego w naszej szkółce nie przechodzili.

Herup: Hę ? (Śmieje się). Ma pani rację! Złapałem się. Patrzcie, jakie te kobiety są mocne w dialektyce. Ja to czytam dla pewnych celów specjalnych, o których będzie mowa w następnym rozdziale.(…)

Bruno Winawer (1883-1944) – komediopisarz, prozaik, felietonista.

Bruno Winawer powrócił do Pabianic w felietonie „Majnpech i jego kariera” opublikowanym w tygodniku Świat nr 27, 1935 rok.

(…) W rodzinnych Pabianicach zdobył sławę za młodu. Już na ławie szkolnej napisał świetne wypracowanie o tragedii greckiej, o znaczeniu kolei żelaznej czy o wpływie młodości poety na jego starość. W tym też okresie swego życia posiadł i opanował „Historię cywilizacji” Drapera i dwa środkowe tomy encyklopedii Orgelbrandta (od Laagen do Ożotka). Rozgłos jego sięgał daleko poza mury szkolne. Tłumy szeptały: Majnpech. Matki stawiały go synom za wzór. (…)

Ciekaw jestem, co się z nim wreszcie stało?

Jedno wiem na pewno: zagranicą się nie przyjął, nie został Einsteinem, ani córką pani Curie, ani lordem Ruthefordem. Wrócił do kraju! Jest może tym nudnym profesorem ze Lwowa… Albo tym, co te uczone kobyły gryzmoli do tygodnika literackiego… Albo może tym członkiem Akademii … albo dygnitarzem…

Majnpech zrobił karierę. Tego jestem pewien … W Warszawie, nie w Ojdadanowie!

Han Nolan w powieści „If I Should Die Before I Wake” (1994) przedstawia życie w łódzkim getcie, którego mieszkańcy obawiają się, że czeka ich los pabianiczan.

Kolejny dzień był podobny; tylko lekarze i pielęgniarki, policja żydowska, a także strażacy wchodzili do mieszkań. Badali osoby starsze i chorych, którzy próbowali się ukryć. Następnie ciągnęli tych skamlących nieszczęśników do przeludnionego budynku, gdzie czekali na transport. Prawie nie widzieliśmy Bubbe. Musiała być obecna podczas oględzin lekarskich, ale postanowiła wrócić do mieszkań, aby pocieszać tych, którzy jeszcze pozostali. Nawet ona nie mogła nas podnieść na duchu, gdy Jakub przyszedł do domu i oświadczył, że jest plan, aby oczyścić Łódź z Żydów, tak jak to zrobili w Pabianicach.

Han Nolan (ur. 1956) – amerykańska autorka książek dla młodzieży.

Młodopolski autor Andrzej Niemojewski w książce „Doba obecna w Królestwie Polskim” (1905) fascynuje się między innymi „dymiącymi Pabianicami”.

Wydajność jednej kopalni skoczyła z 14 wagonów na dobę do 200 wagonów. Padły puszcze leśne, spłynęły szybami do podziemi, aby drewnianym czołem podpierać skalny sklep po wybraniu węgla. Zadymiły kominy setek fabryk, tytanicznych kuźnic, hut, zagrzmiała uwertura stalowych walców, zaszumiały nieskończone transmisje. Sławna Huta Bankowa w ciągu jednej godziny wyrzucała ze swych czeluści więcej gwoździ niż dawniej w ciągu roku. Zadymiła Łódź, zadymiły Pabianice, Częstochowa, Warszawa … I oto na tem podłożu prawa górniczego roku 1878, na tej metryce, narodził się w Polsce nowy stan, powstała klasa robotnicza.

Andrzej Niemojewski (1864-1921) – pisarz, poeta, religioznawca.

Marcin Kromer w dziele De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX znanym także jako „O sprawach, dziejach i wszystkich postanowieniach koronnych ksiąg XXX” oraz „O pochodzeniu i czynach Polaków ksiąg trzydzieści”, czyli „Kronika Polska” wspomina Pabianice. Kronika ukazała się w Bazylei w 1555 r., następne wydania łacińskie to: 1558, 1568, 1582 i 1589. Wydanie niemieckie - 1562, przekład polski – 1611. Cytowany fragment mówi o przymierzu polsko-czeskim zawartym w Pabianicach przeciwko Krzyżakom.

Reuertentem in minorem Polonia, Pabianice quod oppidu cum omni territorio saeri collegii Cracouiesies basilicae est, legati Boemorum haereticoum conuenerunt, auxilia contra Crucigeros pollicentes & Coributo regen reconciliantes.

Marcin Kromer (1512 -1589) – historyk, dyplomata, biskup warmiński, sekretarz króla Zygmunta I Starego. Kromer wizytował także Pabianice.

Kazimierz Konarski opublikował w ilustrowanym dwutygodniku krajoznawczym „Ziemia” (nr 2/1928) artykuł „Ostatnia podróż wizytacyjna ks. Stanisława Staszica”, w którym przypomina wizytę Staszica w Pabianicach i regionie łódzkim. Celem podróży z 1825 roku było zbadanie ośrodków przemysłowych zachodnich województw lewego brzegu Wisły i poznanie hydrografii tych okolic. Spostrzeżenia ogłosił w oficjalnym raporcie, odnalezionym przez autora artykułu w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie.

Konarski: O Pabjanicach, wytrwale zresztą Papjanice pisanych, daje Staszic krótką ogólnikową wzmiankę – imigracja idzie żywo nie tylko z Niemiec, ale i z Czech. Fabrykantów natłok, na pomieszczenie przybywających użyto starego zamku. „Papjanic posada dobra, do podobnych fabryk wygodna, wody ma czyste i obfite”.

Stanisław Staszic odnotował istnienie dworu kapituły krakowskiej (stary zamek) oraz rzeki Dobrzynki (wody czyste i obfite).

Stanisław Staszic (1755-1826) – geograf, geolog, filozof, polityk, minister stanu Królestwa Polskiego.

Kazimierz Konarski (1886 – 1972) – historyk, archiwista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Pabianice skupiały na sobie uwagę najdawniejszych autorów dzięki związkom miasta z Krakowem – kapituła krakowska, dwór królewski. Bartosz Paprocki pisał w „Herbach rycerstwa polskiego” (1584, 1858, 1982): (…) Władysław miał za sobą Judytę, Wratysława czeskiego książęcia córkę, od Adelajdy węgierskiego króla córki; ta gdy przez długi czas potomstwa nie miała, za poradą Lamperta biskupa krakowskiego, z wolą męża swego, posłała posły do narbonieńskiej prowincji do klasztoru świętego Egidziego, gdzie ciało jego leżało, z niemałemi upominki, prosząc, żeby ją Pan Bóg za modlitwami tych tam zakonników, a za zasługą świętego Egidziego pocieszyć raczył, także i koronę polską, aby mieć mogła potomka męskiej płci. A gdy odprawieni byli posłowie, z dobrą nadzieją od opata przyjechali do Polski, zastali panią płodem obciążoną; urodziła potem syna, któremu dali imię Bolesław. Sama miesiąca czwartego potem umarła, o czem Kromera księgi 5, list 94. Ta królowa wszystek sprzęt swój albo ozdobę i skarby za żywota ubogim rozdała, Pabijanice uprosiła kapitule krakowskiej, Łagów biskupowi włocławskiemu, Książnice klasztorowi tynieckiemu na wieczność.

Bartosz Paprocki (1540-1614) – heraldyk polski i czeski, pisarz, poeta, tłumacz.

W XIX wieku wielu autorów pisało o Pabianicach ze względu na zawarte tutaj przymierze polsko-czeskie, domniemane pabianickie korzenie Mikołaja Kopernika oraz … fakt nadania włości pabianickiej kapitule krakowskiej.

Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego: Małżonka Władysława Hermana, Judyta, kościołowi krakowskiemu nadała dobra Pabijanice z dawnymi poddanymi, tj. ludźmi co przez lat 30 zostawali w braństwie, lub co się dobrowolnie przywiązali do gruntu, i z ich potomstwem czyli ojczycami, którzy na gruncie zrodzeni z gruntem całość stanowią, wraz z należącą się od nich pańszczyzną i daninami w zbożu, miodzie i kunich skórkach, cum hominibus adscripticiis, qui per 30 annos fuerunt in manuali possessione, vel qui astricti sunt glebae soli propria professione, et originariis, qui ex adscripticiis nati in ipso solo glebae eoaluerunt in frumentis, melle, pellibus mardurinis, jak Długosz pisze. (Gazeta W. Xsięstwa Poznańskiego, 5.09. 1845 r.)

Jan Lorentowicz urodził się w Pabianicach 14 marca 1868 roku. Usunięty z gimnazjów w Piotrkowie i Częstochowie, za przynależność do nielegalnych kółek oświatowych, uzyskał maturę jako eksterm w Płocku. W 1887 roku zadebiutował tekstem literackim „Michał Zarucha” w Tygodniu piotrkowskim. Akcja opowiadania została umiejscowiona w Podwyszynie - miasteczku przypominającym Pabianice. Lorentowicz ukazuje negatywne skutki fascynacji mediami wśród miejscowych tkaczy. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój prasy i dziennikarstwa. Pojawili się współpracownicy gazet zwani korespondentami. Jan Lorentowicz także nadsyłał swoje korespondencje z Pabianic do Tygodnia.

Jan Lorentowicz „Michał Zarucha: szkic z natury”

Kiedym pierwszy raz zobaczył Zaruchę, mógł mieć nie więcej nad trzydzieści pięć lat. – Był to mężczyzna postaci pospolitej, wysoki, z szorstkim nieco wyrazem twarzy i olbrzymią głową, na której sterczał pęk jasnych, zakurzonych i nieuczesanych włosów. W odzieży widać było zaniedbanie: poplamiony z poobrywanymi guzikami surdut, koszula zawsze pod szyją rozpięta i nieczyszczone nigdy buty – oto charakterystyczne cechy jego stroju.

Szczególne tylko miał oczy: patrząc na nie trudno było określić, jakiego były koloru, bo się lśniły barwami kameleona; ale bo też z oczu tych wyglądała cała niepospolita dusza Zaruchy. Gdyś spojrzał w nie, musiałeś przypatrywać się pilnie, przeczuwając, że Zarucha – to nie zwyczajny robotnik podwyszyńskiej fabryki, że pod tą brudną koszulą i odzieniem kryje się gorące serce.

Przyjaciel mój Adam, do którego przyjechałem do Podwyszyna mieszkał w sąsiedztwie Zaruchów. Było lato; wieczorne zatem godziny spędzaliśmy w cienistym, obrosłym dzikim winem ganku, gdzie nieraz, gadu – gadu o tem i owem, przesiedzieliśmy do późnej nocy.

Leżymy właśnie na długich wygodnych ławkach, a księżyc wdziera się do nas niby gość nieproszony, przez szczeliny pomiędzy liśćmi. Ja odgrzebuję wspomnienia stare, Adam dorzuca do nich swoje komentarze i bardzo nam jakoś wesoło.

Nagle słyszymy pewien szelest pomiędzy krzakami. Wypada z nich jak strzała jakiś człowiek i – trzymając w ręku gazetę – woła już z daleka:

- Jest panie! … jest! … mam!

- Co takiego? – zapytuje zdumiony Adam. – Co macie, Zarucho?

- Wydrukowali – jest – zaraz przeczytam … świecy tylko, świecy!

- Ale cóż będziecie czytali? Mówcież!

- Świecy panie – zaraz …

Adam pobiegł i przyniósł zapalona świecę. Zarucha trzymając w ręku „Gazetę Świąteczną”, począł czytać długą korespondencję o mularstwie i pewnym mularzu, co to nie umiał niegdyś trzech zliczyć, a dziś stawia kominy fabryczne i inne dzieła sztuki mularskiej.

Tak był oszołomiony tym faktem, że „wydrukowali”, iż mię zupełnie nie spostrzegł, chociaż przeszedł obcierając się o mnie. Czytał z iskrzącymi się oczyma, trzęsąc się cały jak w febrze; słowem był podobny do tych twórców arcydzieł, co to po skończeniu swej pracy patrzą się i nie wierzą, żeby zdolnymi byli do stworzenia czegoś podobnego.

Kiedy skończył, przycisnął palcem jakieś miejsce w gazecie i pokazał Adamowi.

Adam przeczytał wolno i dobitnie: „Michał Zarucha”.

- Więc to pan napisałeś tę korespondencję – zapytałem go nagle.

Tak się zmieszał, ujrzawszy mnie niespodziewanie, że nie mógł na razie ani słowa odpowiedzieć.

- Tak … to … to… ja… - wybełkotał w końcu.

- Można panu powinszować; bardzo dobrze napisana.

- Co? Co pan mówi? – zapytał, z jakimś nerwowym uśmiechem na ustach. – Ach, panie! Trzy dni pisałem po nocach całych; myślałem, że mi oczy wyjdą. Ta moja głupia Franciszka – to nic, ino mi wrzeszczy nad łbem : „co ty tam bazgrzesz?” I jak wiedźma stoi nade mną. Wydziwia się i papier wyrywa, atrament wylewa i krzyczy bez końca: „do roboty, ty próżniaku!” Czyste skaranie boskie z tymi kobietami. Ino by się to darło i pieniędzy wołało!

Wie Pan, jak porwę pióro do ręki, to nic, ino bym pisał i pisał bez końca – albo też siedział z gazetą w ręku od rana do wieczora. Bo już jacy to ludzie mądrzy! Co tam oni muszą wiedzieć różnych ciekawości. A my tu wszyscy, Boże odpuść, tacy głupi, jak nie przymierzając cielęta!...

I westchnął smutnie, choć na ustach miał jeszcze przez chwilę dogorywający płomyczek uśmiechu. Spojrzał ku niebu, ścisnął w ręku gazetę, usiadł na drewnianym progu gankowym i patrzył gdzieś w dal, nieruchomy, martwy prawie, jakby stamtąd przyzywał tego geniusza wiedzy, o którym marzył wciąż i do którego wzdychał przed chwilą.

Przez chwilę trwało ogólne milczenie.

- Może by zgasić świecę? Milej będzie przy księżycu – nieprawdaż? – zapytałem Adama.

Zarucha, jakby ze snu przebudzony, odwrócił się szybko twarzą ku mnie, zerwał się, zgasił świecę i stanął znów nieruchomy. Poprosiłem go, aby usiadł i zacząłem opowiadać Adamowi treść niektórych miejsc z powieści „Ogniem i mieczem”, którą przed kilku ukończyłem dniami.

Zarucha usiadł tak, że księżyc świecił mu prosto w oczy; mogłem więc obserwować jego twarz. Usta mu się szeroko rozwarły, oczy zaiskrzyły, jak węgielki i patrzył na mnie, jakby nieco wystraszony..

Kiedym skończył opowiadanie, porwał się z ziemi, przyskoczył do mnie i, chwytając mnie za kolana, zawołał:

- Pan mi pożyczy tej książki! Mój złoty, mój drogi panie! Ja nie poplamię.

- Ależ dobrze, owszem. Przyślę ją panu Adamowi.

Gawędziliśmy jeszcze dość długo tego wieczora, a Michał słuchał i słuchał …

W kilka dni potem wyjechałem z Podwyszyna; oryginalna jednak postać Zaruchy często odtąd powracała mi na myśl. Toteż kiedym po czterech latach przyjechał znów do Adama, pierwszym wśród pogadanki zapytaniem było, co się dzieje z Zaruchą.

- Et, biedny człowiek! – odpowiedział ze współczuciem Adam. – Mój drogi, długa to, choć wielce smutna historia ten Zarucha.

- No, bądźże łaskaw, opowiedz mi, bo nie wiem czemu, ale ogromnie zainteresował mnie ten człowiek, kiedym go tu u ciebie po raz pierwszy zobaczył.

- Dobrze, słuchaj. Jak wiesz, był on tkaczem, czyli jak tu oni sami się nazywają ”weberem”. Był to człowiek pracowity i skrzętny; zaczął więc warsztat tkacki na kilka osób i szło mu jakoś nieźle. Wkrótce pojął żonę, która przyniosła mu w dom trochę grosza; a że Zarucha był człek obrotny i sprytny, przy tym nieźle czytał i pisał, i temu więc i owemu umiał zaradzić w potrzebie.

Sąsiedzi bardzo go szanowali i kochali; był też prawdziwie dumny i szczęśliwy gdy mógł komu z nich pomóc. Gdybyś kiedy widział tę twarz jego pełną szczęścia, gdy czasem po kilka godzin a nieraz dnie całe pomagał sąsiadom wiązać snopki, lub siec koniczynę i owies! …

Gdy „pisarz” Gazety Świątecznej rozrzucać zaczął po kraju swe wydawnictwa, Zarucha, natychmiast nabył ich kilka. Razem z żoną zabrali się do czytania, ale Zarucha niezadowolony był z tego, co czytał.

Dobrał się wreszcie do samej Gazety Świątecznej; odczytywał ją naprzód sam skwapliwie od deski do deski, a później to samo czynił w gronie tkaczy, których całe gromady zbierał do siebie na zimowe wieczory. Szczególnie jakoś się rozmiłował w korespondencjach z miast rozmaitych; każdy fakt w nich spotkany długo w umyśle ważył i porównywał z tym, co się tu u nas w mieście dzieje, aż wreszcie przyszła mu ochota samemu napisać korespondencję z Podwyszyna.

Wpada raz do mnie Zaruszyna ze łzami w oczach, całuje po rękach i lamentując krzyczy na cale gardło:

- Mój panie! Mój drogi panie! Niech mi pan pomoże, niech się pan zlituje nade mną, biedną kobietą! …

- A cóż to wam się stało? – pytam mocno zdziwiony tym niezwykłym tonem i rodzajem prośby.

- Adyć Michał nic, ino pisze i pisze już drugi dzień – O! … ja nieszczęśliwa kobieta!...

Popaliłam wszystkie gazety, a on nic, tylko znosi wciąż nowe i pisze, pisze, kiej by, Boże odpuść, wariat. Wczoraj, jak siadł nad wieczorem tak całą noc przesiedział i ani myśli wstać –ani to je, ani śpi. Co to będzie, co to będzie, mój Boże!...

I załkała głośno i poczęła obcierać oczy fartuchem.

- I cóżeś jej na to poradził? – zapytałem z ciekawością przerywając Adamowi.

- A cóż miałem poradzić? Powiedziałem, żeby zawołała Zaruchę do mnie.

- I przyszedł?

- Przybiegł raczej. Wleciał rozpromieniony i drżący i nie dał sobie ani słowa powiedzieć, tylko przeczytał mi tę właśnie korespondencję o mularstwie , którą pamiętasz przyniósł przed 4 –ma laty przy tobie już wydrukowaną?

- Pamiętam – no i cóż?

- Ma się rozumieć, zacząłem mu tłumaczyć, że się zabija, że marnuje czas i zdrowie. Ale mu się to nie podobało: skrzywił się, spojrzał na mnie z ukosa i powiada:

- Już to tam pewno moja głupia Franciszka musiała nagadać na mnie! Ale to kłamstwo, niech pan nie wierzy; u mnie warsztat idzie dobrze, czeladnicy pracują, a że ja tam poczytam i popiszę trochę, to cóż w tym złego? …

Przypuszczałem, iż rzeczywiście Zaruszyna, jak każda kobieta z gminu, jest nieprzyjaciółką pióra i drukowanej bibuły, więc uśmiechałem się tylko, dałem mu kilka napomnień i na tym się skończyło. Odtąd jednak Zarucha przychodził do mnie coraz rzadziej, a gdy mnie spotkał, mówił mało. Widocznie nie podobało mu się to że uwierzyłem głupiej kobiecie.

W tydzień później znowu przychodzi do mnie Franciszka mocno podrażniona i spłakana, a rzucając na stół zmiętą jakąś gazetę, powiada:

- Niech no pan popatrzy, jaką mam nową pociechę. Mój niepoczciwy Michał kupił sobie drugą gazetę i teraz ma już dwie.

- I cóż w tym złego, moi drodzy? – pytam jej, uśmiechając się z lekka.

- Co złego? – A, mój Boże kochany, więc i pan na to nic nie mówi? Więc ja nieszczęśliwa kobieta już do nikogo udać się nie mogę?

Zaczęła szlochać jak dziecko.

Rozwinąłem przyniesiony numer i przekonałem się, że Zarucha zaprenumerował sobie „?dziennik dla wszystkich”. Widocznie „Gazeta Świąteczna” już przestała zadość czynić potrzebom jego ducha i żądzy wiedzy.

Biedna kobieta, tak płakała i skarżyła się, że ulegając jej prośbom wybrałem się do Zaruchy z silnym postanowieniem wyperswadowania mu tej manii.

Kiedy wszedłem do ich mieszkania, spotkałem Zaruchę przy wielkim, żółtym stole, na którym stał talerz z żurem odsunięty aż na sama krawędź. Zarucha trzymał w ręku gazetę.

- Co to czytacie Michale? – zapytałem go.

- Dziennik dla wszystkich! – odpowiedział mi z pewnym rodzajem dumy. Toć jeżeli dla wszystkich, to dla czegóż ma nie być dla mnie? Nieprawda panie?

- Tak, moi drodzy jest to gazeta dla wszystkich, ale tylko tych, którzy mają pieniądze i czas po temu, a wy przecież macie robotę.

- Pieniądze to tam mam na gazetę, a robota i beze mnie idzie. Od czegóż są czeladniki? A bo to im nie płacę i jeść nie daję? Mój Panie, ja bym chciał pana o coś prosić, bardzo prosić.

- O cóż takiego?

- Ale czy mi pan nie odmówi? Bo pan to ta więcej tej mojej głupiej baby słucha niż mnie.

- Jeżeli będziecie mieć słuszność – nie odmówię.

- Mój panie, niech mi pan nie odmówi: może to ta i niesłuszne, ale człowiekowi zawsze się chce czegoś lepszego.

- A czegóż to wam się chce?

- Tu, panie w „Dzienniku” pisze, że będzie wystawa przemysłowo-rolnicza i że rzemieślnicy mogą na nią swoje wyroby posyłać. Ja bym tam, kilka wełnianych chustek posłał, tu u mnie na warsztacie zrobionych. Bardzo panie ładne i dobre.

- Pokażcie no mi jedną z tych chustek.

Michał otworzył wieko stojącej pod ścianą skrzyni i wyjął trzy duże wełniane chustki.

Robota była wcale piękna; zadziwiłem się nawet i zapytałem go sceptycznie:

- A czy to u was robione?

- Jużci, że u mnie – odpowiada urażony. Toć mogę na to świadków przedstawić, jakby pan chciał.

- Po cóż świadków; przecież wam wierzę. Dla wystawy jednak, trzeba będzie świadectwa, że to wasza robota.

- Toż przecie fabryka da mi świadectwo; tylko niech mnie pan nauczy, gdzie adresować?

Podyktowałem mu adres i Zarucha tegoż jeszcze dnia odniósł chustki na pocztę.

Kiedy „Dziennik” wymienił szczegółowo wszystkie kategorie nadesłanych przedmiotów, Zarucha, jak mi opowiadała Franciszka, latał jak oparzony, czytając, że „Michał Zarucha z Podwyszyna nadesłał chustki wełniane”. Za przebiegiem wystawy Zarucha śledził z gorączkowym zajęciem. Przychodził do mnie i tak recytował na pamięć wszystkie nadesłane okazy, że można było najdokładniej dowiedzieć się o nich, bez czytania gazet i dzienników.

Wreszcie komitet wystawy ogłosił dla wystawcy nagrody, które wydrukowały wszystkie gazety.

Pewnego poranka śpię sobie jeszcze smacznie, śniąc o jakimś niefortunnym polowaniu, na którym proch mi zamókł, bo deszcz leje jak z cebra, a na domiar złego zaczynają bić pioruny. Wystraszony zrywam się na równe nogi i słyszę rzeczywiście jakby wystrzały, ale nie z nieba – to ktoś do drzwi mego mieszkania wali tak niemiłosiernie.

- Kto tam? – pytam rozgniewany.

- Ja, wielmożny panie, Zarucha!

- Czego to chcecie tak rano?

- Panie drogi – medal! medal!

- Jaki medal?

- Niech pan otworzy – medal!

- Co za medal? Czego wy chcecie Zarucha? Czy wam się w głowie przewróciło czy co? Toć to spać jeszcze pora.

- Mój złoty panie, niech pan otworzy! Na rany Boskie – medal brązowy!

- Co to jest? – myślę sobie – o jakim on plecie medalu. Patrzę na zegarek – godzina czwarta; wstaję jednak i otwieram.

Zarucha wpada do pokoju jak nieprzytomny; w ręku trzyma „Dziennik dla wszystkich”, przystaje i, niby kaznodzieja na ambonie, poczyna na cały głos czytać „Michał Zarucha z Podwyszyna, za chustki wełniane, medal brązowy!”

- Tak? A no to winszuję wam, winszuję. Ale cóż w tym tak nadzwyczajnego, żeby aż w nocy szturmować do mnie?

- A bo noc, panie? Już dzień przecież. Ja tam ani oka dzisiaj nie zmrużyłem, a żyję. Mój Boże dali medal!

I zaczął w gorączkowym jakimś uniesieniu biegać wzdłuż i wszerz po pokoju.

Wyglądał jak szaleniec: wargi miał odęte, a wzrok taki dziki, ze aż mnie strach ogarnął, gdym mu chciał robić uwagi, że się męczy i niszczy niewysypianiem zdrowie.

- Pojadę, panie, pojadę – jeszcze dziś!

- Dokąd? Po co?

- Do Warszawy po medal; przecież go trzeba wziąć!

- Dobrze, ale po cóż macie jechać? Przecież wam przyślą.

- Nie, ja muszę jechać dziś, dziś. Jutro już chcę widzieć mój medal.

I znów zaczął biegać wszerz i wzdłuż po pokoju; wreszcie zawrócił się i wybiegł jak zwariowany.

Żal mi go się zrobiło. Ten umysł entuzjastyczny wart był doprawdy współczucia; ale widząc, że entuzjazm Zaruchy w chorobliwą przechodzi manię, zląkłem się dlań złych następstw. Stawianie oporu było niemożebne i mogłoby biedaka doprowadzić do wściekłości, w szał jaki wprowadzić.

Skoro jednak wstałem, posłałem zaraz do Zaruszyny dowiedzieć się, co się dzieje z mężem. Służąca powraca i powiada, że Zaruszyna płacze i lamentuje, bo mąż siedział całą noc nad gazetą, a nad ranem pojechał do Warszawy po jakiś tam medal.

- I prędko powrócił? – zapytałem Adama, przerywając mu opowiadanie.

- W dwa dni był już z powrotem. Przywiózł poświadczenie brązowego medalu i chodził z tym jak wariat po całym mieście. Pokazywał każdemu kogo spotkał, wreszcie przyniósł go do mnie „?na schowanie”, bo jak mówił „bał się, żeby go ta głupia Franciszka nie zniszczyła”.

Odtąd Zarucha coraz bardziej warsztat opuszczał. Czeladnicy poodchodzili, bo majster nie miał już czasu na wyznaczanie świeżej roboty, towar nie odchodził bo nie było nigdy gotowego.

I ani się zdołał Zarucha obejrzeć, jak bieda wkradać się poczęła do jego tak zamożnej przedtem strzechy. Zaruszyna była w rozpaczy; jeżeli znalazła gdzie jaki numer gazety, to tak zapamiętale paliła jakby to był wyrok na jej śmierć. Przychodziła do mnie po kilka razy na dzień i opowiadała o swoim nieszczęściu. Próbowałem znowu perswadować Zarusze. Chodziłem do niego często, tłumaczyłem, prosiłem na nic się wszystko zdało. Zarucha uwag moich wcale nie słuchał, i skutkiem nich zupełnie się do mnie zniechęcił. W końcu przysłał chłopca, bym mu zwrócił poświadczenie medalu. Było to więc manifestacyjne zerwanie stosunków.

Powiedziałem chłopcu, że sam papier ten odniosę; jakoż w godzinę potem poszedłem do Zaruchy.

Na pytania moje – nie odpowiadał. Odebrał tylko z rąk mych owo poświadczenie medalu, mruknął coś dziękując za przechowanie i począł czytać gazetę.

Wróciłem do domu posępny. Czułem, że środki, jakimi władam, nie wystarcza dla opanowania manii Zaruchy. Ostatecznie więc pozostawiłem kwestię czasowi i czekałem, co będzie dalej.

Od tej pory coraz smutniejsze wieści dochodziły mnie o nim. Podobno zaprenumerował sobie jeszcze dwie gazety, pomiędzy którymi była też i „Gazeta rzemieślnicza”. Po całych dniach pisał korespondencje, a zanim jedną sklecił przeszedł nieraz cały tydzień. Nie jadł, nie spał i nie pił, tylko wciąż „czytał i pisał do gazet”.

Znajomi tkacze wyśmiewali się z niego, wytykali mu wciąż te dziwactwa; ale Zarucha był głuchy, jak kamień na wszystko.

Spotkałem go kiedyś na ulicy. Był blady, wynędzniały i ponury. W kilka dni potem dowiedziałem się, że Zarucha zachorował. Pobiegłem do niego co żywo. Leżał w łóżku i, jak zwykle, trzymał w ręku gazetę. Chciałem doń mówić, ale odpowiedział mi krótko, że go ”strasznie głowa boli”. Zawołałem doktora, który skonstatował zapalenie mózgu. Franciszka jęczała wciąż po kątach izdebki, przeklinając na czym świat stoi wszystkich gazeciarzy i wydawców.

- Bodaj oni odpokutowali za te gazety! – wykrzykiwała raz po raz, zanosząc się od płaczu. Oni w piekle odsiedzą za mojego Michała.

Nie pomogły ani moje, ani też doktora perswazje. Zaruszyna darła na kawałki wszystkie książki i gazety, jakie jej wpadły do rąk. Uklękła przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, co wisiał przed łóżkiem i modliła się gorąco za swego męża, błagając Boga jednocześnie, by skarał tych „podłych pisarków”.

Z Zaruchą tymczasem było coraz gorzej. Po kilku dniach gorączka wzmogła się niesłychanie, doktor nie robił już żadnej nadziei. Kilka razy dziennie zachodziłem do izdebki Zaruchów, ale za każdym razem zastawałem Michała w coraz gorszym stanie. Był on w ciągłej malignie, a smutno było przysłuchiwać się jego gadaninie. Recytował na pamięć całe nieraz szpalty przeczytanych gazet, a już swoich korespondencji to nagadał taka niezliczoną ilość, że doprawdy wpadałem w zdziwienie, skąd ta prosta głowa, nie oswojona z nauką, wysnuć mogła z siebie tyle, tyle przeróżnych myśli. Nieraz po kilka godzin siedziałem i wsłuchiwałem się w jego rozumowania i dowodzenia.

Dziwna to doprawdy była natura – nie współczuć jej było by tyranią. Toteż pomagałem czym mogłem biednej Franciszce, ale … na niewiele się wszystko zdało.

- Więc umarł w końcu? – zapytałem zelektryzowany opowiadaniem Adama.

- Nie inaczej! – odpowiedział drżącym głosem Adam. – Prosił, by mu podać gazetę, a kiedy mu jej odmówiono, zaczął płakać tak rzewnie, że i mnie łzy w oczach stanęły. Wówczas doktor dał mu sam numer do ręki; ale Zarucha nic już nie widział. Zdawało mu się, że czyta, było to jednak tylko złudzenie, bo mówił zupełnie niedorzeczne wyrazy. Naraz począł się uśmiechać – później coś szeptał – zawołał do siebie żonę i pocałował ją w rękę. Ona mu się rzuciła na szyję i tak przez chwilę milczeli we wspólnym uścisku; później znowu śmiał się, aż w końcu zawołał:

- Medal mój, medal brązowy … Michał Zarucha za chustki brązowy medal! … brązowy … brązowy....

Wreszcie zamilkł. Uśmiech zastygał mu na ustach, oczy wydawały się błędne i bez wyrazu, ciało pokrywało się bladością … Odwrócił się wreszcie do ściany i szepcząc coś, zasnął na zawsze, marząc zapewne o swym brązowym medalu.

- Biedny, powtórzył Adam, cichy męczennik żądzy wiedzy i światła, któremu zbyt duszno było w sferze, w jakiej żył i działał.

- Sit ei terra levis …

Jan Lorentowicz (1868 – 1940) – krytyk teatralny, publicysta, tłumacz, edytor, bibliofil, dyrektor teatrów, prezes Polskiego Pen Clubu, członek Polskiej Akademii Literatury.

W periodyku Amerykańskiego Towarzystwa Historycznego zajmującego się Niemcami rosyjskimi (Journal of the American Historical Society of Germans from Russia) nr 1/1978 znajduje się raport dotyczący niemieckich przesiedleńców w Kraju Warty “The Trek of the Ethnic Germans from Volhynia, Galicia and the Narev River Region”. Owi przesiedleńcy trafiali również do Pabianic, gdzie przebywali w 12 miejscach (obozach).

The Staff of the Litzmanstadt (Lodz) branch of the Volksdeutsche Mittelstelle had created large repatriation camps in four areas, in empty factory buildings, in private houses, in schools, and in the former summer villas of the Jews of Lodz. Thirty-three camps with a capacity for 25.000 people were in Litzmanstadt itself, twelve camps for 20.000 repatriates in Pabianice, eight camps to accommodate 10.000 in Zgierz, and thirteen camps to hold 7000 in Kalisch (Kalisz). The day before Christmas at two o’clock in the morning the first repatriation train arrived at Pabianice (…)

Potwierdzenie „wizyty” Adolfa Hitlera w Pabianicach znajdujemy w dzienniku jego adiutanta: Gerhard Engel „At the Heart of the Reich. The Secret Diary of Hitler’s Army Adjutant” (2005, 2017). Hitler, jadąc z lotniska na Lublinku, przemknął ulicą Zamkową w towarzystwie generałów Blaskowitza, Ulexa i Weichsa.

As reported in FHQ War Diary (No. 1. pp. 26 and 48) on 13 September Hitler flew from Nieder – Ellsuth to the civilian aerodrome at Łódź, transferred with his entourage into cars and embarked on a so –called, trip to the front, in company with General Blaskowitz, GOC Eighth Army, and the commanding generals of X and XIII Corps, Ulex and V. Weichs. The route was Pabianice – Konstantynów – Aleksandrów – Zgierz – Lućmierz – Stryków – Bratoszewice.

W tygodniku ilustrowanym Zorza nr 35/1898 r. ukazał się artykuł prezentujący Pabianice u schyłku XIX wieku. Autor - Leonard Lorentowicz pokazuje aspiracje edukacyjne pabianiczan w kontekście przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Sporo miejsca poświęca budownictwu sakralnemu i aktywności społecznej.

Pabjanice, mimo iż siódme miejsce zajmują w rzędzie najgęściej zaludnionych miast w Królestwie Polskim, mało są znane szerszemu ogółowi. Przyczyny tego szukać należy w niezmiernie szybkim, zwłaszcza w ostatnich czasach, rozwoju tego miasta, które do niedawna jeszcze za wyjątkiem kilku fabryk nie różniło niczym od innych drobnych miasteczek. W ciągu lat 15-tu liczba fabryk podwoiła się tu, nowe fabryki ściągnęły do pracy dużo okolicznego ludu wiejskiego, następstwem zaś tego było znaczne wzmożenie się ilości mieszkańców.

Obecnie Pabjanice liczą około 28 tysięcy mieszkańców, którzy pod względem religijnym dzielą się w następujący sposób: katolików 19 tysięcy, ewangelików 4 tysiące, żydów 5 tysięcy. Katolicy – to przeważnie drobnomieszczanie, właściciele domów i gruntów przyległych miastu, rzemieślnicy i robotnicy fabryczni, tudzież niewielki odsetek oficjalistów fabrycznych. Ewangelicy – to właściciele fabryk, wyżsi urzędnicy i majstrowie fabryczni. Żydzi, jak wszędzie, zajmują się tu handlem, przedsiębiorstwami i lichwą potajemną.

Oświata w starszym pokoleniu, a mam na myśli ludność polską, stoi na bardzo niskim poziomie, Niewiele by zaiste znalazło się tu obywateli, którzy by jako tako pisać potrafili, a i czytanie nie jest bynajmniej powszechnem. Za to młode pokolenie rozwija się w znacznie pomyślniejszych dla siebie warunkach.

Pabjanice posiadają 3 szkoły początkowe rządowe o 8-iu oddziałach, jedną fabryczna o 2-ch oddziałach, jedną żydowską i jedną szkołę prywatną. Z początkiem roku szkolnego otwartą będzie dwuoddziałowa rządowa szkoła żeńska. Do wszystkich razem szkół może uczęszczać około 1.300 dzieci. Ponieważ podług obliczeń ludzi uczonych ilość dzieci w wieku szkolnym stanowi około siedmiu na sto ogólnej masy ludności, z tego więc wypada, że w Pabjanicach znajduje się do 2.000 dzieci, które jeszcze mogłyby korzystać z dobrodziejstw nauki.

Nie wspomniałem jeszcze o siedmioklasowej szkole przemysłowo-handlowej, która otwartą będzie we wrześniu roku bieżącego. Będzie ona ogromnym dobrodziejstwem dla miasta; wychowa bez wątpienia całe zastępy młodzieńców, którzy z korzyścią dla krajowego handlu i przemysłu pracować będą mogli na stanowiskach, zajmowanych dotąd przez obcokrajowców. Z tego powodu dużą wdzięczność ze strony mieszkańców zaskarbili sobie ci wszyscy, którzy przyczynili się do jej powstania. Utrzymanie szkoły ma być pokrywane z wpisów i ofiar dobrowolnych jej opiekunów, do których ci ostatni zobowiązali się rejentalnie. Wpisowe będzie bardzo wysokie. Wynosić ono będzie w klasie wstępnej rubli 75, w pierwszych pięciu klasach po rubli 100, w szóstej i siódmej po rubli 120.

Tutejsza parafia katolicka należy do najliczniejszych w diecezji kujawsko-kaliskiej, liczy bowiem 30 tysięcy dusz, a mimo to posiada jeden tylko kościół , mogący pomieścić zaledwie 2.500 parafian. Brak drugiego domu Bożego już od dawna dotkliwie dawał się uczuwać wszystkim, którzy pragnęliby Mszy świętej w dni niedzielne i świąteczne wysłuchać. Starano się o pozwolenie pobudowania tu i drugiego kościoła, ale rok bieżący dopiero pozwolił parafianom w czyn wprowadzić swoje pragnienia. Mieszkańcy Starego Miasta życzyli sobie, aby nowy kościół był postawiony w ich dzielnicy na gruncie dawnego cmentarza. Władze duchowne atoli, zważywszy, iż obecny kościół stoi na Starym Mieście, przychyliły się do prośby nowomiejskich parafian i drugi kościół parafialny stanie na miejscu przez nich obranym. Obywatele staromiejscy przyznali słuszność powyższemu wyrokowi i wznoszą sobie mały kościółek, w którym do tysiąca wiernych mogłoby się pomieścić, a który z czasem jako prezbiterium mógłby wejść w plan budowy trzeciego kościoła parafialnego w Pabjanicach. Starań wobec władz rządowych podjął się jeden z zamożniejszych mieszkańców, p. Nawrocki, zaś inni obywatele miasta chętnie zaofiarowali mu swoją pomoc.

Dzień trzeciego święta Wielkiejnocy był wyznaczony na rozpoczęcie robót, mianowicie na kopanie i układanie fundamentów. Już od samego rana tłumy wielkie zaległy cmentarz, a około południa liczba zebranych dosięgała kilku tysięcy. Każdy czuł się szczęśliwym, jeżeli pozwolono mu chociaż piędź ziemi wykopać z dołu, przynieść kamień do fundamentów, usunąć wykopaną ziemię itd. Kto się zmęczył, ustępował miejsca drugiemu, zgłodniałych i spragnionych karmiono zapasami ze święconego, które każdy rad był poświęcić dla drogiego dla siebie celu. Co chwila ktoś stawał, zwłaszcza spośród kobiet, na podwyższeniu, wygłaszał proste a gorące mowy ku czci Przenajświętszej Panienki, zapowiadające szczęśliwość wieczną dla tych wszystkich, którzy położą swoją pracę około rozszerzenie chwały imienia Pańskiego. Głębokie wzruszenie malowało się na twarzach wielu zebranych. Zapał rósł z każdą godzina. Kiedy zmroki wieczorne zmusiły pracowników do zaprzestania robót, większość zamierzonej pracy była już ukończona. Następnego dnia rozpoczęła się praca mularska, a skutkiem tego ilość pomocy niefachowej, z natury rzeczy musiała się zmniejszyć znacznie. Lecz iskra zapału, która tliła się w piersiach parafian w pierwszym dniu budowy, nie zgasła bynajmniej i dni następnych. Każdy komu czas pozwolił, chętnie spieszył na stary cmentarz, aby śledzić postępy budowy, popatrzeć z miłością na szybko wznoszące się mury, dowiedzieć o potrzebach i zaspakajać je w miarę możności. Dzięki tej niestrudzonej energii i wielkiej ofiarności parafian nowy kościółek niezadługo stanie pod dachem. Szczególne zaś słowa uznania za kierownictwo, doglądanie robót i znaczne ofiary należą się oprócz pomienionego p. Nawrockiego, pp. A. Majewskiemu, J. Wlazłowiczowi i P. Śpionkowi. Niech inne parafie biorą przykład z Pabjanic. Załączony rysunek (fotografia) przedstawia chwilę kopania fundamentów kościółka przez parafian pabianickich. Z prawej strony na pierwszym planie za rowem stoją wyżej wspomniani obywatele m. Pabjanic. L. Lorentowicz

Amerykański periodyk ekonomiczny International Review of Agricultural Economics (1925 rok) opublikował tekst o początkach spółdzielczości w Polsce. Czytamy tam o pierwszej instytucji kredytowej w Pabianicach – Mons Pietatis, utworzonej w 1715 roku.

In particular at Pabianice in 1715 the first socjety was inaugurated on a basis that was in part philanthropic and in part co-operative. It was organized by the Abbe Jordan for the purpose of making loans to assist the inhabitants of Pabianice (…).

Przed pierwszą wojną światową mistrzem felietonu Gazety Pabjanickiej był autor, pisujący pod pseudonimem “Ralf”. Podejmował tematy obyczajowe interesujące ówczesnych czytelników i mieszkańców, zręcznie posługiwał się ironią i sarkazmem, skrupulatnie rejestrował zachowania i sytuacje społeczne. Dzięki niemu mamy unikalny zapis początków XX wieku w Pabianicach.

Przeczytawszy w sobotnim numerze „Gazety” artykuł o handlu ulicznym produktami wiejskimi, postanowiłem przekonać się czy szanowny reporter nasz p. G. wyczerpał zupełnie temat ten, czy też są tam jeszcze rzeczy godne wyświetlenia.

W tym celu wybrałem się wczoraj przed południem na wędrówkę wzdłuż ulicy Zamkowej z miną jakbym chciał zakupić co najmniej 2000 kwart masła, 100 kur, 1000 serków.

Niedaleko zbiegu ulic Zamkowej i Fabrycznej zwróciła na siebie uwagę moją, przysadzista baba siedząca w otoczeniu kilku koszyków. Niezwykła tusza jej zdawała się mówić, ze kmiotkom naszym dzieje się nie najgorzej, a czerwona twarz i błyszczące oczy jakby głosiły chwałę temu kto wynalazł zbawienne anodyny (środki uspakajające).

Podszedłem. Wskazałem laska na stojący przede mną zamknięty koszyk i zapytałem, co w nim jest …

- Hę? – odpowiada na to baba, a po chwili dopiero – a dyć masło, cóż mo być?

Poprosiłem ją o pokazanie takowego. Baba niechętnie otworzyła koszyk z zawartością kilkunastu „osełek” masła, a po chwili trzymałem w swej ręce jedną z nich owiniętą w jakąś nie pierwszej czystości szmatę.

Idąc za zwyczajem naszych pań i służących zagłębiłem paznokieć wskazującego palca w masło i zeskrobałem zeń sporą „dawkę”, którą w tej chwili umieściłem w ustach delektując się wspaniałym smakiem masełka. Czysta szmatka, która, jak się później okazało, była sobie najzwyczajniejszą chustka do nosa, bardzo przyczyniła się do tego, że dostałem po powrocie do domu czegoś w rodzaju morskiej choroby na samo wspomnienie tej próby.

Ale wracam do rzeczy. Otóż spróbowawszy masła (systemem nie wiem czy higienicznym, ale wiem, że mającym szerokie zastosowanie) orzekłem, że jest cokolwiek cierpkie i za słone, chcąc bądź co bądź wycofać się z gry.

- Jak komu słone, to niech sobie kupi smalcu – zakonkludowała oburzona baba.

Postanowiłem powiedzieć jej prawdę.

- Widzicie, gosposiu, przyznam się wam, że masło może jest i nie najgorsze i chętnie bym wziął kilka kwaterek, ale te szmatki, w które je owijacie są nie bardzo czyste.

- Bogać ta nie cyste – ona mi na to – żeby tylko panowa chustka beła taka czysta.

- To wy masło owijacie w chustki od nosa, bójcie się Boga kobieto, jakżesz można?

- Dzis – go, mądrala, a może je mam w kosule obwijać, co?

Zdębiałem. Chcąc jednak odwrócić rozmowę od drażliwego tematu, zapytałem co się mieści w maleńkiej miseczce stojącej obok koszyka.

Baba zdjęła szmatę przykrywającą naczynie i oczom moim przedstawiła się jakaś szara masa w rodzaju gliny czy czegoś podobnego.

Zapytałem co to jest i usłyszałem odpowiedź, że – twaróg.

Nie czekając aż mi baba da tę brudną imitację twarogu do spróbowania, oddaliłem się szybko a za mną pobiegło z ust rozwścieczonej baby: - omentra, zło krew!

Po chwili stałem nad talerzem napełnionym grzybami i pytałem o cenę.

- Dwa złote, groszy dwadzieścia – usłyszałem odpowiedź.

Przeliczyłem grzyby, było ich 20.

- Więc sprzedajecie po 4 grosze sztukę – zwracam się do nowej kupcowej.

- Co, na śtuki! Juz oblicył; dzis –go (widzisz go), co mi za konwisorz!

Poszedłem dalej. A po pewnym czasie stałem przed babą, która miała kilka kur do sprzedania.

Wziąłem pierwszą z brzegu chudą jak moja portmonetka kurzynę i aby przecież coś powiedzieć, zapytałem czy „nieśna”.

- Bogać -ta nie – słyszę odpowiedź. – Niech no ją pon pomaco to się zaro psekuno, ze je kura rychtyk nieśno jak się patsy!

Wołałem jednak nie przekonywać się. Powiedziałem babie, że kury chude, a kości nie mam zamiaru kupować.

Baba rozzłościła się.

- Cóż to pon bendzies głowe zawracoł, idź –se skond –eś psysedł bo jak nie to … - Stary, pluj – no w garście – zwróciła się do stojącego obok chłopa.

Drapnąłem. (Gazeta Pabjanicka, 20.09.1913)

W sprawie telefonów. Jak nas poinformowano u źródła, telefony w tym roku funkcjonować nie zaczną.

Czy Pabjanicom potrzebne telefony? Na to pytanie słyszałem w ciągu kilku ostatnich tygodni przynajmniej dziesiątki odpowiedzi. Wszystkie zaś brzmiały jednakowo: potrzebne bezwarunkowo. Dalej zaś następowały różnorodne komentarze, których autorzy każdy wedle sił i możliwości starali się dowieść, że bez telefonów Pabjanice obejść się nadal nie mogą.

Czy rzeczywiście brak sieci telefonów w naszym grodzie daje się tak bardzo odczuwać?

Odpowiem – tak! A jako komentarze do tego twierdzenia pozwolę sobie przytoczyć kilka rozmów in spe przez telefon w naszym miasteczku.

- Halo! Stacja? Proszę 27-15! Co, gotowe? Dziękuję.

Kto mówi? Pan X? – To ja – Zet. Proszę pana, mówię z lokalu towarzystwa Misericordia. P- Dzisiaj zebranie ogólne. Od trzech godzin czekamy na quorum członków rady.

Jest nas zaledwie czterech z dwunastu. Proszę przybyć. Co, za pół godziny? Dziękuję. Do widzenia!

- Proszę? Stacja! – Czy by pan nie zechciał poinformować mnie, o której odchodzi ostatni tramwaj do Łodzi? Jedenasta piętnaście? Dziękuję. Pytam dlatego, że nie wiem, czy przyspieszyć tempo gry „Uciekinierów”, czy też przepuścić nie jedno, aby zdążyć na ostatni tramwaj. Szanowny pan jest zdania, aby zagrać „galopikiem”? Dziękuję bardzo – dobra rada. Uniżony.

- Trzysta trzy! – Proszę trzysta trzy! – Pan dr Z.? Dobry wieczór! Proszę pana o natychmiastowe przybycie na ulicę Niekrótką No 707. Syn mój złamał obie nogi spadając ze stosu kamieni, rozrzuconych po chodniku, wobec brukowania ulicy Cudownej.

Pan doktor w tej chwili przybędzie? Czekam. Do zobaczenia!

- Czy stacja? – Pan dyżurujący? Mój panie, może by pan mógł w jakikolwiek sposób przysłać dorożkę na dworzec kolejowy. W nocy lękam się wracać piesze do domu. Zresztą … walizki, pakunki itp. Dorożki ani na lekarstwo! Cóż ja pocznę nieszczęśliwa kobieta? Mój panie, mój drogi panie, proszę mi odmówić zrozpaczonej kobiecie. – Pan przyśle? Co, w tej chwili? Stokrotne dzięki!

- Stacja! Stacja! Numer siedemnasty z polową, byle zaraz! Czy pani Kunegunda? Moje uszanowanie pani dobrodziejce! Proszę pani … tego … mężulek cokolwiek proszę pani, w gronie naszym, koleżeńskim za głęboko zajrzał do buteleczki i … A, kto mówi? To ja, Moczygembowicz, do usług! Tedy chlapnął uważa dobrodziejka, kapeczkę za dużo i leży sobie około mostu, powiada, że do domu nie pójdzie, bo słaby, siły odmawiają posłuszeństwa. Może by wobec tego pani dobrodziejka przysłała kogokolwiek po niego, bo się chłopisko, proszę pani, może zaziębić. Pani się gniewa? Co, miotłą? Komu, mnie? Żegnam!

- Czy cukiernia? – Ja mówię, Pępkowska. Czy jest tam Iks? Co, gra w bilard od południa? Proszę mu powiedzieć, że przybyły bliźniaki, niech zaraz wraca do domu. Pan będzie łaskaw powiedzieć, aby kupił po drodze funt waty higroskopijnej. Co, za chwilę dopiero? Pan mówi, że remi, ze już ma na ostatnią? Nie rozumiem. Adju!

- Proszę 90-8! Co, zajęty? Co to jest zajęty? Proszę zaraz połączyć! Pan y? panie, co to ma być? Pan mi potrzebujesz zapłacić za losy! Nie mam? Co to jest, nie mam? Co to za powiedzenie? Wygrać to pan chcesz, a płacić – nie. Ładna rzecz! Co w poniedziałek? Jaki poniedziałek? Jaki poniedziałek? Nie ma poniedziałek. Proszę płacić i już. Mam przyjść, już idę. Mam dwie fajne ćwiartki, co bym tak zdrów był. Szanowienie!

- Proszę 18-19! Już? Dobra! Ferdek, ty? Byczo jest – przyjechała. Gdzie jest? Tam gdzie zwykle. Ja zaraz idę. Przychodź! Podobno chodzą kolejno jak za biletami. Smoczo, co? A wpadnij jak będziesz szedł do Julka i pożycz od niego ze trzy kwitki. Bądź zdrów! Czekam ze drżeniem serca. (Gazeta Pabjanicka, 8.11.1913)

Dwa fakty. Dwa fakty na pozór błahe i małoznaczne.

Ot takie sobie maleńkie fakciki.

We wtorek chłopiec, ulicznik podpalił najspokojniej w świecie samochód stojący na ulicy (autor nawiązuje do podpalenia w naszym mieście auta łódzkiego potentata - Poznańskiego)

A podczas prac związanych z dniem kwiatka (zbiórka datków na rzecz ochronki) okazało się, że niektóre z wykapeluszowanych panien przyjmujących udział w kweście prosiły swych towarzyszy „puszkowych”, aby ci wyręczyli je w podpisaniu nazwiska….

Dlaczego?: - Rzecz prosta, panny te nie umiały podpisać się …

Dwa fakty … Ulicznik podpalający samochód i ubrane z pretensją na szyk panny nie umiejące podpisać się…

Dwa fakty, a który smutniejszy?

Moim zdaniem smutniejszego w danym wypadku być nie może, albowiem – sa oba wesołe!

Podpalenie przez małego chłopca samochodu dowodzi, że nasi ulicznicy stoją wyżej nawet od słynnych paryskich „Gawroszów” i że mają umiejętności i aspiracje, których by się nie powstydził podlejszego gatunku „apasz” albo „chuligan”.

Stoją zatem na wyższym szczeblu hierarchii, że się tak wyrażę „uliczniczej”, a wiadomo przecież wszystkim, że „szczeble” to najważniejsza rzecz zawsze i wszędzie.

Co zaś do eleganckich panien, nie umiejących podpisać się to dowodzi jedynie, że u nas nawet ludzie bez elementarnego choćby wykształcenia garną się chętnie do pracy na niwie dobroczynności.

Kto by zaś twierdził, że sympatyczniejszy i pożyteczniejszy jest typ biednej panienki, która sprzedawałaby kwiatek choćby w chusteczce, w skromnej czapeczce a umiała dobrze czytać i pisać – niż takiej, która na główce ma elegancki (pseudo) kapelusz, ale za to w główce nic a nic…

Kto by, powtarzam, tak twierdził, temu w imieniu tych panien odpowiem, że jest impertynent i nie zna się … na modzie.

Panienkom zaś, które słusznie zupełnie przenoszą ładny, gustowny a nade wszystko modny kapelusz nad nudną książkę do nauki czytania, powiem do uszka, że dlatego poruszyłem kwestię tak łobuzerską jak podpalenie samochodu z kwestią ich niedoszłych do skutku podpisów, ponieważ – zdaje mi się, ale to tylko mi się zdaje (zastrzegam), że matka owego maleńkiego podpalacza również nie umie czytać ani pisać!

Że zaś wprost do tych panien przez łamy „Gazety” wobec ich niechęci do rzeczy drukowanych przemówić nie mogę, proszę przeto tych którzy im bliżej są o powtórzenie wyżej wspomnianego z własnymi komentarzami lub bez (jak kto woli).

A propos komentarzy – ciekawa rzecz jakim komentarzem poprzeć fakt, że kiedyś popołudniu widziano powóz należący do jednej z miejscowych fabryk wyjeżdżający z placu położonego naprzeciwko nowego kościoła i jadący sobie kilkadziesiąt kroków po chodniku około szkoły Kindlerowskiej.

A gdyby tak konie spłoszyły się i wpadły w większą gromadkę dzieci?

Oto pytania jakie nasuwa mi na myśl jazda po chodnikach, której zdaje się, można bądź co bądź uniknąć!

Mamy nadzieję, że ten kto jechał w owym czasie powozem, zechce zwrócić uwagę stangretowi na niewłaściwość jazdy „chodnikowej”. (11.10.1913)

Odczyt (Dom Ludowy obecnie Miejski Ośrodek Kultury). Widownia sali zapełniona po brzegi. Widzę zaledwie kilka krzeseł nie zajętych. Pierwsze rzędy. Miejsca te zostaną na pewno zajęte, ale później – myślę sobie. Siadam. Zaciekawiony oryginalnym tematem odczytu i znając prelegenta czekam na pierwsze słowa z niecierpliwością.

Prelegent (zresztą punktualny zazwyczaj) spóźnia się. Nie chcąc tracić czasu, postanawiam rozejrzeć się po Sali. Wzrok mój biegnie od krzesła do krzesła patrzę na skupione twarze takich, dla których odczyt każdy jest czymś ważnym, jest, że tak powiem, zdarzeniem, faktem doniosłym.

I patrzę na obojętne oblicza tych, którym i do Sali odczytowej towarzyszy nuda i obojętność. Przeważa płeć piękna. Nic dziwnego, temat dotyczy bezpośrednio kobiet. Są tu i takie co noszą kapelusza z czoła i takie, które gustują bardziej w kapeluszach z rondami niskimi. Są i takie co wcale kapeluszy nie noszą, ale są również i takie które by wszystko włożyły na głowę (o ile by to było do twarzy).

Widzę brunetki, szatynki i blondynki. Widzę młodziutkie, młode starsze i „we wieku”. Widzę piękne i …ładne.

Przyglądam się i coraz bardziej zapominam o odczycie.

Wyznaję z rumieńcem na twarzy, że byłem zły w duchu, że prelegent nie spóźnił się o dwie godziny przynajmniej.

Wreszcie rozlega się burza oklasków i padają pierwsze słowa. Zainteresowany, wsłuchuję się i nie zwracam uwagi na szmer jaki się tuz przy mnie rozlega.

Słyszę jednak przyciszony glos kobiecy.

- Przepraszam, czy pan na właściwym krześle siedzi ?

Zrywam się, chwytam za bilet, patrzę na numer krzesła – ten sam.

- Przepraszam, słyszę znowu – myślałam, że to dwudziesty trzeci, a to tymczasem – trzydziesty drugi. Maniu, Stefciu, chodźmy to pewnie po tamtej stronie.

Wzdycham i klnę w duszy nieszczęsny zwyczaj spóźniania się (w danym wypadku o calutkie półtorej godziny).

Wsłuchuję się znowu w słowa odczytu. Ba, przed tym maleńkim zajściem prelegent recytował elegijny wiersz, obecnie mówi o … Zwei Kinder systemie.

Pochłaniam, zaciekawiony każde zdanie, ale …

- Zuziu, co to jest „Zwei Kinder system” zapytuje siedzący tu obok mnie podlotek starszej towarzyszki.

Mimo woli nadsłuchuję. Starsza poucza.

- „Zwei Kinder system” to … bliźnięta!

Gryzę wargi, by nie wybuchnąć śmiechem. Po chwili słucham znowu co mówi prelegent, a w kilka minut potem zauważam, że jedna z pań siedzących przede mną wstaje i poczyna coś szukać. Znów słyszę głos:

- Janka a gdzie cukierki?

- W mufce – odpowiada sąsiadka szukającej.

- A gdzie mufka? – Poczyna się szukanie. Prelegenta nie słyszę, lecz za to uszy moje chwytają znowu słowa poszukującej cukierków damy.

- Ach, Boże, ciocia usiadła na mufce, cukierki roztopiły się.

Następuje „windowanie” cioci, badanie cukierków.

Wreszcie – cisza.

Słucham. Prelegent mówi o … zareglamentowaniu razem z prostytutkami starych kawalerów. I znowu słyszę tuż obok.

- Wiesz, Zocha, szkoda że nie ma tu Lolka. Z tego wnioskuję, że panie przez złośliwość rade by Lolka obdarzyć … odpowiednim paszportem.

Rozmowa urywa się.

Prelegent mówi już o miłości ogólnoludzkiej.

I tu nie pozwalają mi słuchać. Stojący obok mnie uczniowie wszczynają rozmowę.

- Julek, kapujesz? – pyta młodszy, może trzynastoletni chłopiec.

- Hm – mruczy Julek – a po chwili mówi: - Guciu, uważaj, Wandzia jest: piąty rząd – widzisz?

Po chwili i ta rozmowa kończy się.

Po pewnym czasie - długie oklaski: odczyt skończony.

Wychodzę i przyrzekam sobie, że nigdy już na odczycie nie siądę śród Zoś, Stefć, Lolków i Julków, ale usiądę lub stanę wśród Andrzejów, Ignaców i Walentych , bo ci nie spóźniają się i siedzą spokojnie.

A ja, jak wszyscy, którzy dlatego chodzą na odczyty, aby coś skorzystać, pragnę słyszeć każde słowo padające z ust prelegenta. (7.02.1914)

„Człowiek strzela a Pan Bóg kule nosi” – powiada przysłowie. I słusznie; chciałem Wam szanowni czytelnicy w dzisiejszym felietonie opisać Górkę Pabjanicką, lecz wskutek gościny w mieście naszym piechurki angielskiej pani Humphrirs (która mówiąc nawiasem chciała mnie koniecznie za towarzysza dalszej podróży) nie mogłem ukończyć prac topograficznych i statystycznych, jestem więc zmuszony odłożyć temat ten na pewien czas.

W zamian za to pragnę was, piękne czytelniczki i szanowni czytelnicy zapoznać z kilku obrazkami z życia realnego, a pouczających nas o rzeczach tak abstrakcyjnych jak na przykład przyjaźń, miłość, cnota, przysługa. Rozpocznę od przyjaźni. Piękna czytelniczko, wybacz mi że nie od miłości, lecz gdzieś, kiedyś, jakiś mędrzec powiedział, że przyjaźń to dąb, a miłość kwiat wonny. Rozpoczniemy od dębu a kwiatem będziemy się napawali na przyszłą sobotę.

Przyjaźń

Część pierwsza

Drugorzędna knajpka. Wieczór. Lampy rzucają dokoła mdłe światło. W powietrzu czuć zapach „mocnej z silną” , bigosu myśliwskiego i śledzi. Przy jednym z małych stolików nakrytych „czystą” serwetą, siedzi trzech młodzieńców. Przed chwilą weszli. Kelner skrzywiwszy „arystokratycznie” lewą połowę ust – czeka. Młodzieńcy namyślają się co by zjeść (co pić – wiadomo). Pan Zenon ma apetyt na sznycel, pan Mieczysław na rumsztyk, a pan Konstanty ma wyższe aspiracje – kotlet z pulardy. Konferencja z kelnerem o tym co świeże, a co jeszcze świeższe.

Otwierają się drzwi. Wchodzi jeszcze jeden młodzieniec, znajomy p. Zenona. Witają się. Pan Zenon przedstawia znajomego towarzyszom. Rozlega się : pan Filip X; pan Mieczysław Z. Słychać mruknięcie: Bardzo mi ….jemnie, a po chwili pan Filip siada przy stoliku. Wkrótce poczynają kieliszki odbywać wędrówkę. Słychać ciche westchnienie po każdym „kropnięciu” i pracę szczęk.

Część druga

Panu Mieczysławowi podoba się bardzo nowy znajomy pan Filip. A panu Filipowi – pan Mieczysław. Toczą z sobą zajmującą rozmowę na temat stosunków towarzyskich, różnych sympatii.

Po dwu godzinach (kelner 3 razy napełnił karafkę z wódką) niepostrzeżenie przechodzą na „wy”. Pan Filip wspomina, że widywał często pana Mieczysława w alejkach i że mu się bardzo podobał. Pan Mieczysław spotykał kilka razy pana Filipa w cukierni i zwykle z prawdziwą przyjemnością patrzał w twarz jego, bo ta ma w sobie coś pociągającego. Pan Konstanty żąda oryginalnego pilznera. Wesołość króluje, twarze się uśmiechają, usta nie milkną – a wódka nie wysycha.

Część trzecia

Godzina 2 w nocy. Na stole resztki wieczerzy. W powietrzu tumany dymu papierosowego. Atmosfera „rozczulająca”. Pan Mieczysław w braterskich objęciach pana Filipa. Pocałunki, uściski.

- Fipuś, ja ciebie, uważasz, zawsze, zawsze uważasz… tego – bo ty jesteś , uważasz, chłop … tego – uważasz. Daj pyska i mówmy sobie „ty” –bełkocze do ucha panu Filipowi pan Mieczysław. Pan Filip żąda „białego”. Piją „Bruderschaft”. Pocałunkom, uściskom nie ma końca. Po chwili pan Mieczysław przemawia na temat „kochajmy się”. Pan Zenon wzruszony do głębi cicho popłakuje. Pan Konstanty zaś „opuścił” się na podłogę obok kanapy i drzemie.

Część czwarta

Upływa kilka dni. Pan Mieczysław siedzi w swojej kawalerce – i duma. Przed chwilą wyszedł od niego p. Mojżesz Automobilmacher. Przed 2 tygodniami wystawił pan Mieczysław temu starozakonnemu maleńki „szmergielek” in blanco na 50 rubli za co otrzymał natychmiast gotówką 35 rubli 83 kopiejki (już z potrąceniem kosztu blankietu). Pan Automobilmacher przed chwilą właśnie groził oddaniem weksla rejentowi. Trzeba go wykupić. Pan Mieczysław nie wertuje kieszeni (to tylko bywa w powieściach) bo wie, że oprócz 75 kopiejek srebrem i miedzią nie znajdzie w nich ani grosza. Co robić? Smętne dumy przerywa przybycie pana Filipa.

- Serwus, Mieciu, jak się masz – woła ostatni jeszcze we drzwiach. „Przyjaciele” witają się. Pan Filip cokolwiek zaaferowany wyjawia cel swej wizyty. Dziś wieczorem musi koniecznie być „tam”, (Pan Mieczysław wie, naturalnie, gdzie). Dziś „jej” imieniny wiec musi koniecznie tam pójść. Ale właśnie wczoraj miał strasznego pecha. Polał czerwonym atramentem tużurek i musiał go oddać do pralni chemicznej. Prosi więc „kochanego Miecia” o pożyczenie mu „garniturzyny wizytowej” na dzisiaj. Pan Mieczysław się zgadza. Wychodząc przypomina sobie pan Filip, że jest chwilowo bez gotówki a musi ją mieć, więc prosi pana Mieczysława o pożyczkę (na dwa dni) w kwocie 15 rubli. Ponieważ ten nie ma tyle, więc pożycza 75 kopiejek i rozrzewniony dobrocią Miecia – żegna go.

Część piąta

Po trzech miesiącach spotyka pan Mieczysław w alejkach pana Zenona. Wpada nań z impetem i gestykulując jak każdy „solidny kupiec od naszych”, w płaczliwym tonie wygłasza różne sentencje na temat, że nie ma na świecie przyjaźni ani przyjaciół; że nie można nikomu wierzyć, nawet najserdeczniejszemu przyjacielowi.

- Wyobraź sobie – mówi: - co mi narobił Filip. (Ach Boże, jak się na nim zawiodłem). Pożyczył na jeden dzień wizytowy garnitur, tymczasem nie odnosi go do dzisiaj, choć już upłynęły 3 miesiące. Dowiaduję się dlaczego? Okazuje się, że go sprzedał tego dnia co pożyczył. Prócz tego pożyczał kilkakrotnie pieniądze i nie oddaje. Przy tym nie poznaje mnie już na ulicy, a odzywa się o mnie wszędzie jak najgorzej. Skandal. Nie, nie ma przyjaźni i – koniec, szanowny czytelniku. Koniec przyjaźni, więc i koniec opowiadania o przyjaźni.

A teraz sens moralny. Na pewno myślicie czytelnicy, że będę tu mówił o tym, że nie trzeba źle rozumieć słowa przyjaźń, że nie trzeba szastać nim ani słowem przyjaciel; że nie zawiera się bliższych znajomości przy kieliszku, że, aby kogoś nazywać przyjacielem, trzeba go znać całe lata i doświadczyć w chwilach ciężkich. Nie. Nie będę nic mówił o tym. Niechaj każdy sobie sam dopowie, a kto nie chce dopowiedzieć, to niechaj dopisze. Kto nie chce dopisać ani dopowiedzieć, ten niech sobie przynajmniej pomyśli. A kto wreszcie nie chce pomyśleć nad tym co napisałem, ten na pewno będzie medytował nad tym, co napiszę w przyszłą sobotę. (Gazeta Pabjanicka, 21.06.1913)

„Nie niszczyć książki” oto napis jakim zaopatrzona jest każda książka z biblioteki Domu Ludowego (obecnie Miejski Ośrodek Kultury).

Czytając go mimo woli zadaję sobie pytanie co też powinno rozumieć się pod słowami „nie niszczyć”. Trudno przypuszczać aby wśród czytelników, korzystających z wspomnianego księgozbioru byli i tacy, którzy by znajdowali przyjemność w wyrywaniu kart, czy też psuciu okładek książek. Sądzę, że Pabjanice tak niekulturalnych czytelników nie posiadają.

Sądzę! …

Jednocześnie jednak nasuwają mi się pewne refleksje co do słów „nie niszczyć” a mianowicie: czy też przez te słowa nie powinniśmy rozumieć, że książki nie należy rzucać gdziekolwiek w domu.

Że nie należy przerzucać kartek mokrymi palcami, co bez wątpienia pozostawia po sobie z czasem bardzo nie estetyczne plamy.

Że nie należy zaopatrywać czytanej książki w swoje komentarze. Zwolenników zaś komentowania rzeczy czytanych w Pabjanicach nie brak.

Dużo bardzo dużo jest książek w Ludowym Domu, które są mniej lub więcej obficie zaopatrzone w komentarze i komentarzyki.

Że wrażeń swoich jakie wywarła na nas przeczytana książka lub tez niektóre z myśli zawartych w niej – nie powinniśmy przelewać w formie kilku słów lub nawet zdań na papier tejże książki – o tym chyba nikt nie wątpi.

Nie powinniśmy zaś tego czynić przede wszystkim dlatego, że przez „opisywanie” książki niszczymy ją poniekąd.

Następnie kilka słów na marginesie książki odwraca mimo woli uwagę czytelnika od treści dzieła, który łudząc się, że dowie się czegoś godnego uwagi czyta je i dochodzi do smutnego wniosku, że ten kto je pisał, pisał je jedynie po to, aby zabazgrać książkę.

Często zaś zdarza się, że komentarze takie to szczere wybuchy uwielbienia czy też oburzenia, szczere i tak szczerze naiwne, że z uśmiechem politowania czyta się je.

Często też są to nieudolne dowcipy albo wprost wybryki, mówiące źle o wychowaniu autora tego rodzaju komentarzy.

Oto kilka różnorodnych próbek.

Na boku zdania tej treści: „Na twarz pani Natalii wystąpił dziwny rumieniec; oczy jej się przymknęły, usta – zdawało się - gotowe były się rozchylić, jak kwiat do pocałunku słońca, i wreszcie dreszcz wyraźnie przebiegł jej ciało” – znajduję przypisek kreślony, zdaje się ręką kobiecą: - Mdleję!

I żal mi, szczerze mi żal, że nie znam autorki tego przypisku, bo bym jej wyraził moje współczucie, że nie zemdlała rzeczywiście, ale przed napisaniem tego słowa, książka zyskałaby na tym.

Albo w końcu książki tego rodzaju czterowiersz:

„Świat jest teatrem

ludzie aktorami,

rzadko na scenie,

zawsze za kulisami”.

Piękna pani, czy też, szanowny panie – któryś pisał te słowa a znasz zarówno scenę życia – świat i jego kulisy; obyś pozostał zawsze za kulisami a nie występował na scenę w roli głębokiego myśliciela pisującego pożyczone sentencje na kartach pożyczonej książki. Widownia byłaby więcej zadowolona – wierzaj mi!

W pewnej książce gdzie brakuje kilka kart napisane niebieskim ołówkiem słowo: „brak”.

O święta naiwności, której się zdaje, że czytelnik może nie zauważyć braku kilku kart w książce.

O, gwiazdo przewodnia, czytających powieści współczesne.

O, drogowskazie dla wędrowców kroczących drogą wytkniętą przez autora książki! Cześć ci i chwała!

Brak miejsca nie pozwala mi na przytoczenie więcej przykładów.

Wszystkim zaś, którzy lubią wyrażać swój zachwyt, czy też swe myśli na marginesach pożyczonych książek, wszystkim tym, którzy występują tamże w roli krytyków i wypowiadają się o wartości książki – wszystkim tym, przypomnę, że poszanowanie ogólnej własności oddanej dla użytku i dobra ogółu całego jest chyba obowiązkiem każdego kulturalnego człowieka i nieliczenie się z tym dowodzi jedynie braku najelementarniejszych pojęć o dobrym wychowaniu i takcie. (Gazeta Pabjanicka, 1.11.1913)

Przede wszystkim muszę się przedstawić. Schylam więc w myślach przed Wami, piękne czytelniczki i szanowni czytelnicy, moją „wonną fryzurę” (włosy ostrzyżone przy samej czaszce) i mówię powoli: Jestem Ralf. I słyszę, zda się, wokoło szepty: Któż to jest ten przystojny, zgrabny, elegancki (na życzenie jeszcze kilka przymiotników w rezerwie) młodzieniec, ale , niestety, nie ma takich, którzy by mogli cos więcej o mnie powiedzieć. Urocze czytelniczki, zaspokoję w tej chwili Waszą ciekawość. Oto moje „curriculum vitae”. Podaję je, ponieważ jestem prowizorycznie zaangażowany przez Sz. Redakcję na poważne stanowisko niepoważnego felietonisty i jako taki będę Wam co tydzień opowiadał koszałki-opałki. Musicie więc wiedzieć, kto będzie do Was przemawiał przez szpalty felietonów „Gazety”. Zanim jednak przystąpię do opisu swego życia – kilka słów. Proszę mianowicie mnie nie posądzać o to, że chcę się chwalić i przez to będę mówił tylko dobrze o sobie. Nie. Ja pragnę tylko stwierdzić fakty – a za to, że się nie minę z prawdą ręczę słowem honoru. Gdyby zaś ktokolwiek z czytelników zarzucił mi kłamstwo to wyzwę go na pojedynek (bezwarunkowo) amerykański. Ten na przykład, który wyciągnie czarną gałkę musi przejść się kilka razy bez latarki w ciemny wieczór obok poczekalni tramwajowej; lub też w godzinę po lekkim majowym deszczyku w zwykłych kaloszach pójść na tzw. Górkę i spacerować przez 20 minut po ulicy Zielonej. Albo też. Zresztą mniejsza z tym. Odbiegam od tematu a to (jak mówił pewien egipski uczony) jest wadą wszystkich felietonistów. Więc wracam do rzeczy.

Urodziłem się 8 maja roku Pańskiego 18… o godzinie, zdaje się, 6 wieczorem (dokładnie nie pamiętam) w Berdyczowie. Urodzony jestem wysoko (rodzice mieszkali na 3 piętrze), a pierwsze wyksztalcenie otrzymałem od niańki swej, która przez szereg dobrze prowadzonych pogadanek, poznała mnie z sielankopisarstwem i nauczyła na pamięć 6 prowincjonalizmów, nadających się do druku i 600 nie używanych ze względów etycznych w literaturze.

Gdy skończyłem 7 lat wstąpiłem „samodzielnie” w progi miejscowej szkoły dwuklasowej, którą też chlubnie ukończyłem, zostawszy po 3 miesiącach nauki wydalonym za złe sprawowanie i wybitne zdolności w obrywaniu guzików u palt i bluz swoich szkolnych kolegów. Mając zatem już podłożony fundament naukowy zostałem wysłany (pomimo oporu z mej strony) do jednego z większych miast Królestwa do szkoły realnej, w której już po 7 latach doszedłem do 3 klasy. Intrygi jednak kolegów i zła wola nauczycieli doprowadziły do tego, że mi zaproponowano wystąpienie ze szkoły. Uczyniłem to będąc od urodzenia grzecznym i posłusznym. W owym okresie mojego życia posiadałem spory zapas dobrego humoru i młodzieńczej energii i gdyby już wtedy były tramwaje to bym na pewno w nich głośniej śpiewał i krzyczał niż to czynią niektórzy z uczniów miejscowej Szkoły Handlowej, wracając po lekcjach z Pabjanic do Łodzi. Ukończywszy 21 lat zamierzałem wstąpić jako wolny słuchacz na uniwersytet w Oksfordzie, w ostatniej jednak chwili zmieniłem zamiar i wstąpiłem do wojska, gdzie ze względu na cenzus naukowy przebyłem tylko 5 lat.

Po powrocie do kochanych Pabjanic zająłem się wyszukiwaniem odpowiedniego zajęcia na czym ubiegło mi 6 lat. W międzyczasie zaś prztykałem sobie w bilardzik u „Piątka” (kawiarnia Piątkowskiego) albo też obliczałem (lubię wyższą matematykę) ile kroków, stóp, cali długości mają, tak zwane przez grzeczność alejki. W ciągu tego czasu napisałem 111 aforyzmów o treści głęboko filozoficznej, a traktujących przeważnie o pracy, wykorzystaniu młodych sił fizycznych i duchowych dla ogólnego dobra. Wszystkim zaś młodym świeciłem stale przykładem w artystycznym wiązaniu krawatów. Aż oto poczułem w sobie iskrę Bożą (czytaj felietonową) i zacząłem pisać w nadziei, że ta iskierka roznieci maleńki płomyk i da cokolwiek światła tam gdzie obecnie panuje mrok gnuśności, próżności i innych temu podobnych a tak ponętnych „ości”.

Oto moje „curriculum vitae”. Jest ono prawie identyczne z niejednym życiorysem niejednego młodzieńca powinno Was zatem zainteresować, szanowni czytelnicy. Gdyby zaś ktokolwiek z Was chciał w kwestii tego co wyżej napisałem ze mną pomówić, to może się ze mną zobaczyć na brzegu uroczej rzeki Dobrzynki, w parku miejskim. Jestem tam codziennie od godziny 4 do 7 po południu. Lubię bowiem w znużone płuca wchłaniać ożywcze powietrze płynącej wody, lubię barwny koloryt tej rzeki, albowiem przypomina mi tęczę w jej najcudniejszych odcieniach. Lecz gdyby ktokolwiek zastał mnie tam zemdlonego to niechaj nie myśli, że stało się to z nadmiaru świeżego powietrza. Nie. To chyba ze zbytniej wrażliwości na działanie ożywcze wiosny. Przecież to maj! Maj, miesiąc miłości i pienia słowików, miesiąc odradzania się wszystkiego w przyrodzie.

Mój Boże, rzewne jakieś dalekie wspomnienia wirują po głowie, mimo woli wyrywa się jakiś glos duszy: gdzie jesteście piękne chwile młodzieńczych snów? Gdzież jest ten czas kiedy człowiek marzył, że mając 4 ruble można by kupić u „Piątka” tort, tort w całym tego słowa znaczeniu dla swej niebogi, lub parę czarnych nierymowanych (…) (Gazeta Pabjanicka, 31.05.1913)

Ludwik Śledziński we „Wspomnieniu z Łodzi – 1899 -1901” , które ukazało się w Kronice Ruchu Rewolucyjnego w Polsce nr 1/1937 r. pisze: W końcu 1901 r. znów zacząłem pracować w fabryce Kellera przy ul. Wólczańskiej, a mieszkałem przy ul. Szulca niedaleko od fabryki. Robota partyjna była prowadzona z całą energią. W tym czasie miałem najmniej 70 do 80 kółek partyjnych w różnych dzielnicach Łodzi, a od czasu nawiązania stosunków z Pabjanicami i Zduńską Wolą musiałem też do Pabjanic choć raz na miesiąc pojechać. (…)

Tow. Filip opowiadał mi o wzięciu naszej drukarni „Robotnika” właśnie w Łodzi i aresztowaniu dwóch wybitnych towarzyszy. W końcu zapytał, czy nie mam znajomego w Pabjanicach, bo została przerwana z nimi komunikacja, jak i z innymi miejscowościami, bo przy aresztowaniu towarzyszy w drukarni zostały zniszczone wszystkie adresy i notatki. Zobowiązałem się nawiązać kontakt z Pabjanicami, bo wiedziałem, że z Pabjanic przeniósł się do Zduńskiej Woli tow. Czerkaski (…)

Pabianiccy robotnicy, pod wpływem agitacji PPS, angażowali się chętnie w działania antypaństwowe.

IV Departament Karny Izby Sądowej Warszawskiej z udziałem przedstawicieli stanów rozpoznał na sesji wyjazdowej w Łodzi następujące sprawy polityczne: Jan Nowicki, 45-letni robotnik z firmy Krusche-Ender, oskarżony z art. 129, tj. o podburzanie do buntu przeciw władzy Monarszej i obalenia istniejącego ustroju państwowego i społecznego. Nowicki w pierwszych dniach marca rb. na ulicy w Pabjanicach rozdawał przechodniom proklamacje PPS, nawołujące do święcenia (świętowania) 1 maja. Wyrokiem Izby Nowicki został skazany na rok twierdzy. (Ziemia Lubelska, nr 273/1913 r.)

Lubelska Pszczoła – tygodnik humorystyczno-satyryczny zamieściła wiersz robotnika z Pabjanic.

Z kroniki robotniczej

Pan Ender – fabrykant, prezesem T-wa Dobroczynności w Pabjanicach

Pan fabrykant – sam Ender

Nie myślcie, że Holender –

Jeno prezes łaskawy –

Też urządza zabawy

Lokautem nazwane,

Wszemu światu dziś znane

Dobroczynność w tem duża i

Pełne jej są podwórza,

Pełne chaty robocze –

Widowisko urocze!

Ten, co zwie się prezesem

Obje ludek z kretesem!

Pabjanicka Gazeta,

Jak sprzedajna kobieta,

Kapitałom w nos kadzi,

Ku zgnębieniu czeladzi!

Dobroczynne prezesy,

Trąbią w swoje frazesy!

Dobroczynność więc kwitnie

W Pabjanicach zaszczytnie

Ludzie sobie odpoczną

Dobroć w tem jest naoczną

Niejednego prezesa –

Po cóż lament, do biesa? (Pszczoła, 4.07.1913 r.)

Omłot dewocyjnej prowincji i kulturalnego świata – to tytuł rubryki, która nie szczędziła lewicowej krytyki mniejszym i większym miejscowościom. Tym razem wykpione zostało przywiązanie pabianiczan do lektury prasy „burżuazyjnej”.

Pabjanice. Dobrobyt wśród naszych robotników wzrósł niepomiernie i wszyscy pożerają bibułę w postaci Gazety Pabjanickiej i „dwugroszówkę” warszawską … kto nie ma apetytu, temu je pchają siłą w gardło, pomimo nudności i … „rewekowania” na tak smaczny pokarm, preparowany przez spółkę bojkotowo-burżuazyjną i jej pionków… (Pszczoła, 11.04.1913 r.)

Franciszek Piekosiński w „Rycerstwie małopolskim w dobie piastowskiej” (1901 r.) wspomina Pabianice.

(…) Do fundacji wotalnych należy budowa kościółka św. Idziego pod zamkiem krakowskim, oraz uposażenie kapituły katedralnej opolem Chropskim (dziś Pabijanice), wreszcie nadanie Benedyktynom tynieckim klucza książnickiego. Z budową nowej katedry na Wawelu zdaje się pozostawać w najściślejszym związku ufundowanie i uposażenie przez Władysława Hermana 20 kanoników przy tejże katedrze. Fakt to wielkiej doniosłości: wskutek bowiem ufundowania i uposażenia kapituły katedralnej, powstały i prałatury, a między niemi także godność scholastyka, którego obowiązkiem było utrzymywanie szkoły katedralnej.

Franciszek Piekosiński (1844-1906) – historyk i prawnik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Lucie Cytryn – Bialer (1923-2011) jest autorką książki „Dla ciebie Nelly” (1998, 2009), wydanie angielskie „For You, Nelly”(1998). Opowiada o przeżyciach obozowych, o rodzinie Pik-Cytryn, córce Nelly, prezentuje także wiersze brata – Abrama Cytryna. Z udziałem autorki wspomnień powstał film dokumentalny P. Zarębskiego „Nie oplataj mnie”. Jej matka – Golda Pik urodziła się w Pabianicach, w zamożnej rodzinie przemysłowców.

(…) Moja mama, Golda Pik, przez najbliższych nazywana Gienią, urodziła się w Pabianicach jako ósme dziecko w rodzinie. Posiadała siedmiu braci. Dopiero niedawno dowiedziałem się, że była w tej rodzinie jeszcze jedna dziewczynka, ale żyła tylko dwa dni. Moja mama nie wiedziała o tym. Przypominam sobie jej zdjęcie na łyżwach, na którym jest wraz ze swoją przyjaciółką – Idą. Łyżwy w owym czasie, to było coś niesłychanego w rodzinach chasydzkich. Już wtedy więc mama wyróżniała się odwagą i nowoczesnym spojrzeniem na życie. Potrafiła przeprowadzać swoją wolę i najczęściej wygrywała. Przegraną natomiast przypłacała chorobą.

Dopiero dużo później zrozumiałam, że była osoba bardzo wrażliwą o skłonnościach do depresji i że kiedyś nawet, gdy jeszcze byłam zupełnie malutka, musiałam przez jakiś okres przebywać u dziadków, bo mama leczona była w klinice. Chciała pracować. Dusiła się w atmosferze przyjęć, kawiarni i wyszukanych toalet. Nie akceptowała się w roli potulnej zony będącej zawsze tego samego zdania co mąż.

Dobrze pamiętam, jak płakała, gdy ojciec, widząc, zgodnie z tradycją rodzinną, w moim bracie przyszłego fabrykanta, spalił jego wiersze, protestując w ten sposób przeciwko jego zamiłowaniu do poezji. Tata bardzo kochał mamę, ale jak wszyscy synowie Cytrynów, chowany i kierowany przez swojego ojca, nie podejmował żadnej decyzji bez uzgodnienia z patriarchą.

Nie zgodził się też nigdy, żeby mama podjęła pracę. Ona jednak miała w sobie tyle energii, ze musiała ją gdzieś wyładować. Uczyła się języków obcych, pisała, grała na pianinie i … po raz drugi, wraz z nami, chodziła do szkoły. Program dnia w rodzinie dostosowany był do rozkładu naszych zajęć szkolnych.

Po lekcjach, około drugiej po południu, wracaliśmy do domu prosto na obiad. Ze mną nie było żadnych kłopotów, bo miałam aż nadto dobry apetyt i często wręcz podkradałam czekoladę i ciasteczka, które chowano przede mną w nadziei, że wyrosnę na szczuplutką panienkę. Mama miała pewne zastrzeżenia co do swojej figury z uwagi na zbyt obfity biust i chcąc uchronić mnie przed podobnym mankamentem, szukała porady u gorseciarki, już gdy miałam osiem lat. W końcu wymyśliła, żeby bandażować mi klatkę piersiową, wzorując się na metodzie bandażowania stóp małym dziewczynkom w niektórych krajach azjatyckich, by nie dopuścić do wzrostu ich stóp. Męczyło mnie to nieprawdopodobnie, ale mama osiągnęła zamierzony efekt. (…)

Nie zawsze zachowywaliśmy się wzorowo. Pamiętam, jak kiedyś mama zabrała mnie na koncert symfoniczny i ku jej zgrozie usnęłam. Mama bardzo to przeżywała.

- Moja córka nigdy nie będzie damą. Nie dba o sylwetkę i wcina bez przerwy ciastka, zasypia na koncercie i nigdy jeszcze nie podlała moich kwiatów! Nie ma w sobie nic kobiecego!

Miałam wtedy 11 lat. (…)

Oświęcim

28 sierpnia 1944 roku. Prowadza nas szeregiem do bydlęcych wagonów kolejowych. Chwilami podtrzymuję moją 44-letnią mamę, zgarbioną, postarzałą. Noc w pociągu straszna. Oblani kałem i moczem, ściśnięci jak śledzie w beczce, przezywamy katusze. Trzymam się kurczowo mamy, która bezustannie powtarza:

- Jak to dobrze, że tatuś umarł w swoim łóżku.(…)

Ja przeszłam selekcję razem z mamą, Wzięłam ją pod rękę i mocno przycisnęłam do siebie. I wtedy stała się rzecz straszna. Przed nami stanął SS-man, uśmiechnął się szatańsko.

- Mutter und Tochter

Jeszcze mocniej objęłam mamę.

- Matkę z córką muszę rozdzielić.

Mama spojrzała na mnie.

- Córeczko, owiń sobie szyję szalikiem kaszlesz.

Moja wina!!! Całe życie mam wyrzuty sumienia. Moja wina!! Może gdybym się do niej przytuliła, byłybyśmy razem? (…)

Pabianice

Rodziców i braci mojej mamy spotykałam o wiele rzadziej, gdyż mieszkali oni w Pabianicach. Jeździłam tam jednakże od czasu do czasu na różne uroczystości. Zawsze było to dla mnie olbrzymie święto i radość. Tylko jeden z siedmiu braci mamy, Sina, mieszkał w Łodzi.

Stoję na podwórzu przed domem dziadka i wszystkie te wspomnienia przemykają mi przez głowę, przesuwają się jak na taśmie filmowej. Nie mogę jednak tak stać w nieskończoność, a nie mam siły odejść. Trzymam się ściany, drżę cała i boję się, że upadnę. Patrzę w te okna i na ten balkon jak zahipnotyzowana.

Ale co to? W oknie coś się poruszyło? Czy to dziadziuś?

Nie, to chyba firanka drgnęła od podmuchu wiatru.

Nie udaje mi się wywołać duchów. Niestety nikt nie pojawi się na tym balkonie, choć ta firanka naprawdę się rusza.

Zaczyna padać deszcz. Biorę się w garść. Gnam do Gminy Żydowskiej, bo tam wciąż aktualizują wykazy odnalezionych osób. Tych, które wróciły z piekła. Może i moi się znajdą?

Szukam nerwowo wzrokiem…

The story of Lucie-Cytryn Bialer begins with the happy years of her childhood in Lodz, in Central Poland. Suddenly and brutally comes the war, the annexation of the city into Reich, the huge Lodz/Litzmannstadt Ghetto work camp. Then for Lucie and her family – Auschwitz and other concentration camps – all horrors of the time. At last, the war ends and life begins again. She marries a survivor of the Treblinka death camp, and soon a daughter, Nelly, is born – growing up to become an eminent lawyer, taking part in outstanding war crimes trials in France. Sadly, Nelly dies much too soon. Lucie Bialer brings back a vivid memory of her daughter with this book and other writings, and a documentary film on her own life. Her mother, Golda Pik was born in Pabianice to wealthy family.

W 1909 roku miesięcznik społeczno-oświatowy Kultura Polska przedstawił kolejny obraz Pabianic: Nie po raz pierwszy mówimy tu o tem mieście. Jest ono pod wielu względami ciekawą odrębnością w naszym kraju. Naprzód ma historię starannie zebraną w bogatych i nader licznych dokumentach w Krakowie, Warszawie i Petersburgu, a po części na miejscu.

Ma następnie obszerną monografię „Pabjanice, Rzgów i wsie okoliczne”, napisaną przez Maksymiliana Barucha i wydaną nakładem Kasy Mianowskiego. Poza tym wciąż się przypomina uwadze publicznej rozwojem swego życia kulturalnego i społecznego. Dawna własność kapituły krakowskiej, posiada zamek z XVI wieku, w którym gościli nieraz królowie polscy. W zamku tym dziś mieści się ratusz, przed kilkudziesięcioma laty odnowiony, znajduje się on pod pieczą Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, mającego tu swój oddział.

Pabjanice posiadają nienajgorsze warunki szkolnicze, w zestawieniu z innymi miastami prowincjonalnymi. Są tu dwie szkoły dwuklasowe z 6 nauczycielami, cztery wspólne dla chłopców i dziewcząt oraz dwie wyłącznie dla dziewcząt – wszystkie miejskie, mieszczą się w gmachach dwupiętrowych, zbudowanych według wszelkich wymagań. Prócz tego dwie szkoły fabryczne z 10 nauczycielami, dwie prywatne: jednoklasowa i dwuklasowa, oraz dwie siedmioklasowe szkoły handlowe: żeńska i męska, mieszczące się także w gmachu miejskim. Nie jest to wprawdzie jeszcze ilość odpowiadająca potrzebom miasta, ale ponieważ współżycie ludności polskiej z niemiecką jest zgodne, kasa magistracka wspólna, więc i przeszkód w otwieraniu nowych szkół być nie powinno.

Pod względem estetycznego wyglądu widać tu dbałość i staranie. Ulice zadrzewiają się i brukują. Główniejsze oświetlone są 88 lampami „Lux”, na bocznych palą się jeszcze naftowe. Nad drzewostanem czuwa miejscowe Towarzystwo Ogrodnicze, zasilane przez miasto, które utrzymuje dwa parki, jeden obok magistratu, drugi zakłada na Górce Pabjanickiej (tzw. Zielona Górka). Z Łodzią połączone są Pabjanice tramwajem elektrycznym; dworzec kolei kaliskiej znajduje się jednak w odległości 3 wiorst z górą od ratusza.

Życie kulturalno-oświatowe rozwija się w kilku instytucjach. Jest naprzód Towarzystwo Naukowe liczące przeszło 200 członków. Działalność jego, skrępowana warunkami chwili bieżącej, ogranicza się do urządzania odczytów i pogadanek pouczających, i szerzenia czytelnictwa. Jego biblioteka i wypożyczalnia mieści się w Domu Ludowym, a ten w gmachu wydzierżawionym przez magistrat na warunkach bardzo dogodnych. Biblioteka posiada przeszło 3000 tomów i bezustannie się powiększa. Obok niej w Domu Ludowym znajduje się również Muzeum, przedmiot pieczy ogólnej. Teatru stałego Pabjanice nie posiadają lecz trupa łódzka przyjeżdża tu czasem na występy. Natomiast Stowarzyszenie Śpiewacze „Lutnia” pielęgnuje i kształci upodobania muzykalne mieszkańców.

Stowarzyszenia zawodowe, których jest kilka przyczyniają się do rozwoju ruchu oświatowego. Oddział Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Włóknistego „Jedność” zarówno, jak oddział Polskiego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Żelaznego oraz oddział Robotników Chrześcijańskich urządzają pogadanki fachowe i treści ogólniejszej, organizują wieczornice i zabawy. W pracy kulturalnej niepośledni jest też udział stowarzyszeń pracowników handlowych. (Kultura Polska, 1.12.1909 r.)

Kultura Polska – miesięcznik o profilu liberalnym pod redakcją Aleksandra Świętochowskiego ukazywał się w Warszawie w latach 1908-1912.

Oskar Kolberg w pracy „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa…..” (1890) zmaga się z prezentacją miasta Pabianic, pisze o zamku gotyckim oraz „pięknym ratuszu przerobionym z zameczka książęcego”.

Pabianice v. Pobianice (v. Fabianice) miasto nad rz. Dobrzynką. Wedle tradycji, wieś Słupiec, skutkiem bawienia się tu książąt łowami, nazwę Pobawianice przybrała. Podług Długosza stał w tem miejscu zamek zwany Chropi i stanowił kasztelanię nadaną kapitule krakowskiej. W r. 1084 przez Władysława Hermana za wstawieniem się żony jego Judyty, iż mu porodziła syna Bolesława. Kościół parafialny gotycki fundowali kanonicy katedry krakowskiej. W r. 1595. Zdobią miasto zamek budowy gotyckiej istniejący dotychczas i piękny ratusz z zameczka książęcego przerobiony w stylu starowłoskim. Miasto było zamożne i ludne. Obfitowało w XVI wieku w rzemieślników. Jest tu także kościół ewangelicki, fabryki wyrobów wełnianych, bawełnianych i i inne.

Oskar Kolberg (1914-1890) – etnograf, folklorysta, autor wielotomowego dzieła „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”.

Paweł Zawadzki w artykule „Kwadrans Hemara”, który zamieściła Nasza Polska (nr 17/2001 r.) wraca pamięcią do powojennych Pabianic.

W 1953 r. miałem 10 lat. Moja szkoła podstawowa mieściła się w budynku klasztornym (Szkoła Podstawowa nr 10 przy ul. Warszawskiej). Siostry tłoczyły się na drugim piętrze i poddaszu, parter i pierwsze piętro zajmowała szkoła. Lekcje rozpoczynał apel na korytarzu, a w klasach dzień rozpoczynaliśmy i kończyliśmy modlitwą do Ducha Świętego; na ścianach wisiały krzyże. Kierowniczka szkoły, o której mówiono, że była przedwojenną komunistką – nie była przez nas specjalnie lubiana. Na lekcji potrafiła lać linijką po łapach albo boleśnie pociągnąć za ucho czy za włosy na skroni – co bolało dotkliwie. Proszę więc Historię o odnotowanie, że ja i moi koledzy z klasy Va już wtedy byliśmy wrogo nastawieni do przedstawicieli obowiązującego ustroju.

Nie pamiętam zupełnie dnia, w którym zmarł Józef Stalin. Za to pamiętam doskonale dzień, w którym w punktach skupu podniesiono cenę butelek z 20 groszy na złotówkę – dzięki czemu w dniu podwyżki poczuliśmy się z kolegą szkolnym prawdziwymi bogaczami – jak już chyba nigdy potem w życiu.

Mięso było na kartki, drugie danie na obiad bywało raz w tygodniu, dobrze pamiętam z tamtych lat uczucie głodu. Wspaniałą przygodą były wyprawy z ojcem na ryby – czasem udawało się coś złapać i parę płotek na kolację było ucztą wręcz królewską. Wielką atrakcją były uroczystości rodzinne, na których można się było najeść. Bardzo pomocny był niewielki ogródek z inspektami, dzięki któremu były warzywa i owoce.

Po różnych wujkach dostawałem czasem ubrania do „przenicowania”, buty były kupowane „na wyrost” – by na dłużej starczyły. Ale za to książki były tanie – za wydane na papierze gazetowym płaciło się 2,40 zł, zdarzało się, że późną jesienią i zimą czytałem jedną książkę dziennie. Verne, London, Dickens, Defoe, Amicis, Gomulicki, Twain, Swift, Curwood, Dumas, Fiedler – to byli autorzy dzieciństwa. Nie mówiąc o Trylogii; a i Kamienie na szaniec też dość wcześnie przeczytałem. Ojciec w pierwszych dniach września był bardzo ciężko ranny – nosił w sobie odłamki bomby, które było widać na kliszy rentgenowskiej. Niemiecki komendant oflagu zwolnił ojca jako inwalidę i ojciec mi pokazywał stosowny dokument opatrzony okrągłą pieczęcią ze swastyką. Bardzo ojca denerwowały spory z lekarzami w latach 50.;z uporem dowodzili oni, że ojcu nie należy się renta inwalidzka, że jest zdrowy. Od tamtej pory mam głęboką wiarę w cudowne uzdrowienia …

Z uporem ojciec nie chciał się zapisać do partii – dzięki czemu często bywał bezrobotny. Matka w pewnym okresie podjęła pracę fizyczną w fabryce – abym, idąc na studia, mógł się wykazać „robotniczym pochodzeniem” i miał „punkty”. Nikt w rodzinie nie należał do partii prócz jednego z wujków, który był kierownikiem miejskiej elektrowni. W małym miasteczku elektrownia to ważna instytucja, więc wujek nie miał wyjścia, a my mieliśmy zakaz zabawy z dziećmi wujka, dzięki czemu od wczesnych lat „przerabialiśmy” konspirację. ..

Wodę nosiło się w wiadrach ze studni po drugiej stronie ulicy, w każdą sobotę należało zamieść brukowaną jezdnię i pobielić wapnem krawężniki rynsztoka, wyszorować drewniane schody w domu.

A jednak te lata, biedne, surowe, często głodne –wspominam jako najpiękniejsze lata dzieciństwa, pełne przygód, wypraw rowerem do lasu, kąpieli w czystej rzece, zabaw z kolegami. I słowa „czarna noc stalinizmu”, którymi ktoś określa lata 50., budzą dziś we mnie zupełnie inne skojarzenia – co proszę mi wybaczyć…

W każdy piątek, chyba wczesnym popołudniem, gromadziliśmy się przy radiu marki „Pionier”, by wśród pisków, trzasków i dziwnych hałasów (kto dziś pamięta o zagłuszaniu?) złapać – jeśli się udało – Londyn. Glos czasem zanikał, „pływał” – by czasem oznajmić : - Tu mówi Londyn … W piętnastominutowych dawkach, raz na tydzień – kabaret Hemara!!!... po czym następowała recytacja wierszyka złośliwego, dowcipnego. Dorośli się śmiali wesoło, ten nastrój udzielał się nam, dzieciom – gdyż to przecież małe dziecko wie najlepiej, jaką frajda jest zagrać komuś na nosie. Z daleka, bezkarnie –wyśmiewać się z bezsilnego gbura, robiąc mu marchewkę – zyg, zyg…

Trzymam w ręku pięknie wydaną przez Wydawnictwo Literackie książkę Mariana Hemara Moja przekora, zawierająca satyry polityczne z lat 1943-1971, wybrane i opracowane przez Andrzeja Krzysztofa Kunerta. To są te same wiersze, których w dzieciństwie słuchałem przez radio. Czytam je ze wzruszeniem, przenoszą mnie w lata dzieciństwa – które zawsze się dobrze wspomina. Mam wdzięczność w sercu za te wierszyki – które uczyły złośliwego, dowcipnego śmiechu, uświadamiały dziecku, że jakiś daleki, mityczny tyran, jakaś władza – może być po prostu wyśmiana. Można się jej nie bać, można jej zagrać na nosie.

A swoją drogą – to wielki kłopot urodzić się w latach wojny. Zachować pamięć zabaw dziecinnych, w których strzelanie z patyka i bieganie z drewnianym karabinem po podwórku było jedną z pierwszych zabaw. Zachować pamięć o dorosłych, którzy opowiadali wciąż niezwykłe wojenne przygody. Spotykać ludzi okaleczonych psychicznie przez wojnę i obóz. Dowiadywać się z wiekiem o różnych koszmarach powojennych – które się przecież działy bez udziału mojego pokolenia i wszystkich młodszych ode mnie. Zderzać nieustannie chrześcijańskie poczucie winy z prostym pytaniem: co ja mam z tym wspólnego? Wspominać brata dziadka, który zginął w Oświęcimiu, znajomego księdza, który też tam był. Wspominać nędzę, która była skutkiem braku entuzjazmu dla jedynego słusznego ustroju. By te refleksje kończyć pytaniem, czy moja rodzina, moi bliscy – zapłacili wystarczający haracz za prawo do życia rzeźnikom niemieckim i rosyjskim? Czy ten haracz na długo starczy? Na ile lat spokoju?

Andrzej Mleczko narysował Pana Boga trzymającego w ręku globus i mówiącego: A Polakom zrobimy dowcip i umieścimy ich między Niemcami a Rosją …

Dobry, mocny żart, choć czasem nieco bolesny.

Tygodnik satyryczno-polityczny „Szczutek” z 2 lutego 1922 roku przytoczył autentyczną historyjkę.

Autentyk. W pewnym piśmie pojawiła się notatka: ”W koszarach 47 pułku artylerii konnej wachmistrze prowadzą sobie gospodarstwo całe. Wachmistrz N. ma aż cztery krowy. Autentyczne.”

Notatkę tę czytał porucznik innego pułku, w cywilu niegdyś technik z Pabianic i zamyślił się.

- Hm – słyszałem, że są krowy holenderskie, tyrolskie – ale teraz dowiaduję się, że są krowy i autentyczne.

Henryk Czarnecki jest autorem powieści „Daleko od szosy”(1979). Koledzy wracają do domu po zakończeniu służby wojskowej.

(…) Za bramą koszar poczuł się wolny jak ptak. Służbę w wojsku ma za sobą, teraz trzeba pomyśleć o nauce. Ania jest już na trzecim roku, a on … zdobył trochę wiadomości z różnych dziedzin, teoretycznych i praktycznych. W wojsku wyrobił sobie zawodowe prawo jazdy drugiej kategorii, jako kierowca sanitarki.

Jadą z Włodkiem tym samym pociągiem, Leszek do Łodzi, tamten do Ksawerowa. Włodek w cywilu jest całkiem odmieniony, niczym już nie przypomina sanitariusza, który z nim jeździł w karetce, a wieczorami rżnął w karty.

Pociąg, sapiąc ciężko zwalnia biegu, staje. Wysiadają.

- No to cześć, stary! – Włodek wyciąga rękę. – Nie zapomnij o kumplu z wojska.

- Cześć! Mam twój adres, przyjadę – obiecuje Leszek klepiąc się po kieszeni.

- W Ksawerowie wszyscy mnie znają, wystarczy spytać. Pamiętaj, że jedzie się tramwajem podmiejskim na Pabianice. (…)

(Koledzy spotykają się w Pabianicach, gdzie jeden z nich pracuje w pogotowiu ratunkowym)

W nocy przypomniał sobie o Włodku z Ksawerowa. Jeśli w Łodzi nie wolno się meldować, to może tam? Z samego rana pobiegł do MPK.

- Z okolic Łodzi możemy przyjąć. Pan już tam mieszka?

- Jeszcze nie, ale …

Wskoczył w tramwaj podmiejski. Jasne, że nie będzie mieszkał w Ksawerowie, tylko o ten głupi papierek mu chodzi, musi go mieć.

Przez szybę widać oddalające się kominy Łodzi, soczystą zieleń łąk i pól.

Wysiadł w Ksawerowie, poszedł do wskazanego mu domu na uboczu. Przedstawił się matce, zapytał o Włodka.

- Jest w pracy, wraca po południu. Chce pan poczekać?

- Trochę mi pilno … A gdzie Włodek pracuje?

- W pogotowiu. Musi pan jechać do Pabianic.

Parę kilometrów w jedną czy drugą stronę nie robi różnicy. Ważne, żeby zdążyć przed czwartą do Łodzi. Ale Włodek jakby czekał na niego. Stał oparty o sanitarkę, ćmił papierosa.

- Cześć, stary!

Ucieszył się:

- Nie zapomniałeś jednak o kumplu!

- Musisz mi pomóc, Włodek … - przystąpił od razu do rzeczy.

- Załatwione. Wal, o co chodzi.

- O zameldowanie tu na lipę, bo inaczej nie można. Chatę znalazłem, już mieszkam, ale w Łodzi zameldować się nie mogę, a bez tego do roboty nie przyjmą, kapujesz?

- Kapuję. Ale muszę z matką uzgodnić.

Stropiło go to trochę.

- A jak się nie zgodzi? Stary, jak będzie ci czego potrzeba, to ja choćby spod ziemi …

- Spróbuję ją jakoś przekabacić. Co by tu jej zasunąć …

- No, tak jak jest.

- E nie … Zaraz pomyśli, że kręcę, ze ty chcesz mieszkać u nas, a wiesz, chałupa ciasna, wymeldować potem nie można. Trzeba inaczej … Mam! Widzisz ten sklep? Kupujemy pół litra i lu do sołtysa. Stara się nigdy nie dowie.

- Nic nie rozumiem. Chcesz spić matkę, żeby …

- Coś ty! W zeszłym miesiącu zastrzyki mu robiłem, i to za frajer. Nie musiał latać do przychodni. No to on mi teraz powinien pomóc, nie? Idziemy.

Henryk Czarnecki (1925 - 1997) – pisarz, scenarzysta, na podstawie powieści „Daleko od szosy” powstał serial telewizyjny.

Bruno Winawer (1883 - 1944) – komediopisarz, prozaik, poeta, felietonista i tłumacz - wiele razy napomyka w swoich tekstach o Pabianicach.

„Dodatek nadzwyczajny” (1929), to zbiór felietonów. Autor analizuje w jednym z nich pozytywne skutki rozwoju komunikacji.

(…) Przed laty „zasięg” – że tak powiem technicznie i naukowo – normalnego warszawiaka równał się temu dystansowi, który mogła odbyć Marysia albo Kasia, siedząca na chłopskiej furze z bagażem. Warszawiak wyjeżdżał do Młocin, do Baniochy, do Piaseczna, do Mrozów. Ludzie odważniejsi zapuszczali się pod Pruszków i Rudę Guzowską. Niektóre watahy waliły aż pod Skierniewice, żywiąc się w drodze kartoflami i zsiadłym mlekiem. Ten i ów śmiały wódz potężnego plemienia zbierał „lary i piernaty”, sadzał na wozie dzieci, żonę, teścia, teściową, kuzynkę, dwóch partnerów do winta z dziadkiem i szedł na Pabianice albo na Zgierz. O jego czynach wiekopomnych opowiadano potem legendy i układano o nim poematy wierszem trzynastozgłoskowym.

„Promienie FF i inne morały” (1926): (…) Nasze zrzeszenia literackie zakasały rękawy po łokcie, postanowiły wreszcie uderzyć w czynów stal i zabrały się do pracy organizacyjnej. Jedna z tych instytucji stworzyła bardzo pożyteczne biuro, rodzaj „pogotowia odczytowego”. Pacjent – dajmy na to Zgierz lub Pabianice – telefonuje do literata dyżurnego: Hallo! Mówi Zgierz. Dla uzupełnienia swego wykształcenia ogólnego chciałbym się natychmiast dowiedzieć czegoś o Claudelu”. I już nazajutrz wyjeżdża z warszawy do Zgierza ambulans z odpowiednim prelegentem. W tym samym czasie inna karetka wiezie do Kaczego Dołu specjalistę od „Damy kameliowej”. Myśl jest doprawdy świetna, ratunkowe pogotowie literackie miałoby duży sukces, gdyby nie jedno skromne „ale” : Zgierz nie interesuje się Claudelem, Pabianice „Damą kameliową”.

„Znajomek z Fiesole - gawęda zimowa” (1925) : (…) Patrokles F. Tuesday jest, proszę pana, ni mniej ni więcej, tylko delegatem europejskiej grupy banków Morgana! Rozumie pan teraz? Jeżeli ten człowiek zechce panu zafundować Afrykę, o której wczoraj mówiliśmy, to jutro ją pan będzie miał w kieszeni. Do domu panu odniosą! I jeszcze na dokładkę – dostaniesz pan – z pocałowaniem ręki Zgierz, Pabianice, Madagaskar i Tomaszów Rawski. Tuesday jest w Warszawie od wczoraj – przyjechał czternasta dwadzieścia – ale dopiero dziś przedostała się o tym wiadomość do gazet. Chciał zachować incognito. Proszę (wyciąga gazetę) „Przyjazd multimiliardera amerykańskiego. Warszawa stolicą świata”.

W 1935 r. ukazała się „Obrona Keysowej” – komedia w trzech aktach. Osią utworu jest śledztwo w sprawie zabójstwa pabianickiego fabrykanta Rudolfa Otto Nigrey’a.

(…) Zatorek był jeszcze niedawno znany jako idealna miejscowość „campingowa i weekendowa”. W soboty – wiosną, latem, jesienią – zjeżdżały tu auta prywatne z Warszawy i zwoziły całe szeregi sportowców, brydżystów, „kajakowców”, którzy brodzili po płytkiej wodzie w kostiumach kąpielowych, łowili ryby, jedli kiełbasę i fotografowali się nawzajem.

Pod koniec sezonu ubiegłego – w połowie września - zdarzyło się tu coś, o czym bardzo szeroko piszą w gazetach. Nigrey (Otto), właściciel owej willi w Zatorku i fabryki sztucznego jedwabiu w Pabianicach, zginął tragicznie śmiercią lotnika.

Holstin: Zostaniesz! Dostaniesz pokój na górze z widokiem na Narew. Jako mój sublokator musisz to wiedzieć… Otóż Zatorek nad Narwią i ta willa – nazywa się licho wie dlaczego „Mewie Gniazdo” – były własnością fabrykanta z Pabianic, niejakiego Nigreya. Trochę sportsmen, trochę wariat. Miał konie wyścigowe, auta wyścigowe, chciał stanąć na wariata do turnieju lotniczego.. I wreszcie znaleźli go pod Jabłonną w roztrzaskanej awionetce. Dużo o tym pisali w gazetach przez cały kwartał, ale nie czytałem. Jakaś tam tkwi wielka sensacja w tym wszystkim, ale mnie to nudzi. Kurator „masy wakującej” kolega Zemdlilło, sprzedał mi ten Zatorek i to ptasie gniazdo. Płacę raty, łowię ryby, ale czuję, czuje instynktownie, że mi grunt bulgoce pod stopami. Po nocach źle sypiam… Boję się …

Wana: czego?

Holstein: Nie zdążyłem ci opowiedzieć całej historii do końca … Masz! Wizja lokalna. Tak zwana naocznia! Proces o zabójstwo Nigreya .. Zwalił mi się tu cały sąd okręgowy ze świadkami, dziennikarzami, prokuratorami… Radzę ci nie patrz, bo ci każą przysiąc i zeznawać! I takiego idiotę z ciebie zrobią, że nie odróżnisz lewej ręki od prawej. Mówże coś, u licha!

Wana: Nigrey – zabójstwo Nigreya? Poprzedni właściciel – tak? Ten fabrykant z Pabianic? A to on został zabity? Zamordowany?

Holstin: Został zamordowany po śmierci. Przez sędziego śledczego i prokuratora. Twierdzą, że to wcale nie była katastrofa lotnicza, ale … zacieranie śladów. Nigrey był zastrzelony za namową i z poduszczenia… (…)

Tuńczyk: W dniu 15 września rb. urocza miejscowość wypoczynkowa Zatorek – stała się widownią scen dramatycznych. Do uroczej miejscowości, o której mowa, należącej do znanego w szerokich kołach zamożnego fabrykanta Rudolfa Ottona Nigreya, Pabianice Sp. Akc., zjechała autami wesoła gromada przedstawicieli i przedstawicielek tzw. high life’u warszawskiego. Reprezentowane były sport, sztuka, sfery ziemiańskie, sfery dyplomatyczne.

Wana: (poruszył się niecierpliwie)

Tuńczyk: Kiedy mi pan nie daje dojść do słowa. Dzień był – jak to ustala świadkowie Bodajć i Niedojda – wyjątkowo słoneczny, ciepły, upalny i gromada figlarnych wycieczkowiczów rozsypała się po C, po D, po F, po łąkach, polach, rżyskach, już to włażąc na drzewa, już to organizując – zwyczajem coraz bardziej nagminnym – przeróżne igrzyska sportowe, skoki o tyczce, rzuty dyskiem i bumerangiem.

Wana: (znów jest zniecierpliwienie)

Tuńczyk: Pan mi ciągle przerywa! Zwycięstwa raz po raz oblewano koniakiem i szampanem, humory były coraz różowsze. I wreszcie Rudolf Otto Nigrey (nieboszczyk znany był z pomysłów zawadiackich) wydobył z hangaru swoją awionetkę typu „De Havilland – Moth” – prawdopodobnie w tym celu, aby popisać się przed zebranymi sztuczkami w powietrzu. Na tym tle jednak wywiązała się dłuższa dyskusja między nim i jednym z gości, Sataneckim. Dyskusja – jak to często bywa u ludzi mocno podnieconych alkoholem – przybrała formy ostre, nawet bardzo ostre. Świadek Kopytto twierdzi, że już wtedy coś puknęło… Towarzystwo skwapliwie wymknęło się z powrotem do miasta. Otóż w willi „Mewie Gniazdo” zostali tylko Nigrey, Satanecki i Mara Keysowa, do której obaj podchmieleni pałali od dawna – jak to wykażemy – afektem. (…)

Holstin: Jak się to stało, że on pani – kobiecie bądź co bądź obcej – cały prawie majątek zapisał? Fabryka. Pabianice. I jak to sobie wytłumaczyć, że w niespełna rok po takiej wstrząsającej – greckiej – tragedii, pani sobie puszcza forsę, czyści zęby, pierze jedwabie, poleca włóczkę i naciera podłogi. Hę?

Mara: Dobrze. Odpowiadam. Jeżeli chodzi o teorię – mam sporo uznania dla teorii. Czyszczę zęby „Cymą” i smaruję się na noc kremem „Omega”, bo – to mi daje dochód. To są płatne reklamy. Z tego i z hodowli kudłatych „scotchterrierów” utrzymuję Pabianice, fabrykę, a właściwie dozorcę w fabryce, która już od dawna splajtowała…. Wytłumaczyłam się?

Holstin: Dlaczegoś go zamordowała, nieszczęsna? Dla nędznych, zbankrutowanych Pabianic? Dla pieniędzy? Odpowiadaj! (…)

Wielu autorów próbowało wychwycić najbardziej charakterystyczną budowlę Pabianic. Był to zazwyczaj renesansowy dwór, któremu przypisywano   błędnie rozmaite funkcje – od zamku królewskiego po rezydencję biskupów krakowskich. Kazimierz Jaworski w „Podróży po Polsce” (1929) pisał: Łódź, tu w r. 1900 miał Marszałek Piłsudski – według własnych słów – mało przyjemności, a dużo przykrości.(…) Dookoła Łodzi ciągnie się łańcuch tkackich ognisk przemysłowych i tak na płn. Zgierz z najliczniejszymi po Łodzi fabrykami wyrobów wełnianych, na wschód miasto „krawców” Brzeziny, pamiętne z bitwy pod Łodzią i Brzezinami w listopadzie 1914, na południe leżą Pabianice, dawniejsza rezydencja biskupów krakowskich z pięknym ratuszem z attyką.

Józef Ignacy Kraszewski uwzględnił Pabianice w „Rachunkach z roku 1867”, będących rocznym bilansem polskiego życia narodowego. Słynny pisarz w swoim dziele publicystycznym wspomina m. in. Wystawę Powszechną w Paryżu (Exposition Universelle de Paris) w 1867 r. i wymienia pabianickich przedsiębiorców, którzy brali w niej udział: Krusze Beniamin z Pabianic pod Warszawą (pow. sieradzki) – tkaniny bawełniane, Kindler Rudolf z Pabianic, gubernia warszawska, powiat sieradzki – tkaniny z wełny czystej i mieszanej, Krusze Beniamin z Pabianic – tkaniny z wełny czystej i mieszanej. Dla lepszej identyfikacji Pabianice zostały skojarzone z Warszawą, gdyż Łódź w owym czasie nie była jeszcze gigantem przemysłowym. Pabianiczanie już w XIX wieku uczestniczyli w wielkich prestiżowych imprezach światowych.

Przegląd Lekarski z 15 marca 1873 roku we „wspominkach historycznych” przypomniał Franciszka Rolińskiego – rektora Akademii Krakowskiej: 14-go Marca 1645 r. Franciszek Roliński, dr Filozofii i Medycyny rodem z Pabianic, został Profesorem w Wydziale Lekarskim Krakowskim. Był trzykrotnie wybrany Rektorem. (J. Majer, Wiadomości z życia profesorów Wydziału Lekarskiego).

Wyrazista obecność społeczności romskiej w Pabianicach w latach 80. 90. XX wieku znalazła odbicie na łamach prasy polskiej oraz w książkach publicystycznych. Jerzy Robert Nowak w „Zagrożeniach dla Polski i polskości”, 1998 pisał: (..) Tak stało się w przypadku reportażu Jolanty Wrońskiej w „Polityce” z 1 kwietnia 1995 roku o stosunkach Polaków i Cyganów w Pabianicach. Reporterka „Polityki” przyjechała do Pabianic na wiadomość o tajemniczym zabójstwie małżeństwa Romów. Przy okazji odnotowała fakty mówiące o diametralnej przepaści warunków materialnych miejscowych Cyganów i Polaków, cytując uwagi o prawdziwych „Himalajach dysproporcji”. Pisała, że ani jeden Rom nie był zarejestrowany w miejscowym biurze przeciążonym od bezrobotnych. I o tym, że dzieci polskie za 50 zł noszą teczki do szkoły swoim cygańskim rówieśnikom, a za stówę odrabiają lekcje, że w odróżnieniu od ich polskich rówieśników, najczęściej bez perspektyw i szans życiowych, u Cyganów już nastolatkowie bardzo często dostają w darze BMW, oni nie muszą o nic zabiegać, niczego zdobywać. Na dodatek władza jest skrajnie pobłażliwa wobec Cyganów wchodzących w kolizję z prawem, policjant „nie podskoczy”, bo ma tu rodzinę. Reporterka „Polityki” ostrzegała, że w zubożałym mieście, dobitym przez masowe bezrobocie, tli się zarzewie wybuchu niebezpiecznego konfliktu.

Reportaż z „Polityki” ostrzegający przed potencjalnymi zagrożeniami wywołał zdumiewający, wręcz koncentryczny atak czworga reporterów „Gazety Wyborczej”: Lidii Ostałowskiej, Pawła Smoleńskiego, Wojciecha Tochmana i Piotra Wójcika. Zaatakowali autorkę reportażu za rzekome rasistowskie uprzedzenia i świadome podgrzewanie atmosfery w stosunkach między Polakami i Cyganami. Co więcej, porównali jej uwagi z antycygańskimi oskarżeniami wysuwanymi przez hitlerowców(!), którzy zarzucali Cyganom dziedziczną kryminogenność. Przy okazji zaś sami przyznali, że pognali do Pabianic, „gdyż kiedy mordują Żydów, może to pachnieć pogromem” (por. „Gazeta Wyborcza” z 4 kwietnia 1995) Przypomnijmy w tym kontekście zacytowaną przez reporterkę „Polityki” uwagę pabianickiego prokuratora, ”że wśród tabunu dziennikarzy odwiedzających okazały dom przy Rzgowskiej, miejsce zbrodni, dawało się wręcz wyczuć zawód i rozczarowanie, że nie doszło do żadnych aktów zemsty, palenia domów, pogromu”.

„Śledczą poprawnością” nazwał postępowanie reporterów „Gazety Wyborczej” dziennikarz „Życia Warszawy” Leszek Bądkowski, przypominając, że „reporterzy śledczy z „GW” sugerowali, że „reportaż w „Polityce” był powielaniem, a może wręcz inspirowaniem postaw rasistowskich. W tym celu proponują tak czytać tekst, by w miejsce słów „Rom”, „Cygan”, wstawiać słowo „Żyd”.

O Macieju z Pabianic odnajdujemy wzmiankę w pracy Józefa Gackiego „Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze”, 1873.

(…) Pochodzenie zakonników łysogórskich wyszczególnia dokument z 1462 r. przez który klasztor dostał wieś Jeżów, a ustąpił wsi Mniszka. Podpisali tę zamianę benedyktyni: Mikołaj z Łucka przeor, Aleksy przedprzeorzy, Piotr bakałarz (stopień akademicki), Tyburcy kustosz, Maciej zakrystian, Paweł z Krakowa, Maciej z Sącza, Jan z Zagościa, Mikołaj organista z Koźmina, bakałarz Maciej z Pyzdr, Andrzej z Warszawy, Mikołaj z Ostroga, Tytus z Wilna, Jan z Łomży, Aleksy de Stramboszcz, Stanisław z Sobowa, Maciej z Pabianic, Maciej z Bielan, Jerzy z Łucka, Jan z Sieciechowa.

Encyklopedia Judaistyczna przedstawia podstawowe informacje dotyczące pabianickiej społeczności żydowskiej. Dowiadujemy się, że w Pabianicach, jednym z najstarszych polskich miast, Żydzi pojawili się dopiero podczas zaboru pruskiego, przyczyniając się do rozwoju przemysłu włókienniczego. Początkowo byli podwykonawcami łódzkich przedsiębiorców, po wprowadzeniu silników parowych zakładali własne fabryki. Żydowscy robotnicy musieli walczyć z polskimi robotnikami o miejsca pracy w tych fabrykach. W 1921 r. Żydzi stanowili 33 % populacji, a w 1938 r. – 16%. W latach 30. w społeczności żydowskiej szerzyła się bieda. W miasteczku dominowali chasydzi, będący pod wpływem cadyków z Sochaczewa, Radoszyc i Komarna, którzy mieszkali w Pabianicach; byli to mędrcy i cudotwórcy, pogrążeni w nieustannej lekturze żydowskich pism religijnych. Jednym z rabinów pabianickich był wpływowy Mendel Alter, brat rabina z Góry Kalwarii. Żydzi szczycili się synagogą o wielkich walorach artystycznych. W okresie międzywojennym bujnie rozkwitała działalność wielu organizacji żydowskich. Istniały szkoła religijna Or Torah, która stanowiła ośrodek kultury żydowskiej oraz Koedukacyjne Gimnazjum Żydowskie.

W Encyclopaedia Judaica, 2007 znajduje się hasło: PABIANICE (Rus. Pabyanitse; Yid. Pabianits), city in Lodz province, central Poland. One of Poland’s most ancient towns, Pabianice was officially granted municipal status in the 14th century. The prohibition against Jewish residents, based on a privilege de non tolerandis Judaeis, appears to have been abrogated when the town came under Prussian domination. Jews then began to settle in the old city of Pabianice. The growth of the Jewish population was closely tied to the development of the local textile industry, and the spinning mills which were set up under subcontract for the textile factories of Lodz. In 1850 steam-powered machines were introduced into the Jewish –owned factories and large numbers of Jewish workers were employed in them from that time on, although Jews were compelled to compete against Polish workers who sought vigorously to supplant them. In 1913 the Polish workers of one Jewish –owned factory declared a strike because the owner hired four Jewish workers. The number of Jews increased from 27 in 1808 to 5.017 in 1897 (18% of the total population). Because Pabianice was in a battle region during World War I, the activity of the spinning mills was almost entirely interrupted and many Jews left, but they returned immediately after the armistice. In 1921 the Jews numbered 7.230, about 33% of the population. Their relative number, however, decreased so that in 1938 the 8.357 Jews in the town constituted only 16% of the total population. Economic competition between the Poles and Jews led to an economic competition between the Poles and Jews led to an encroachment on Jewish enterprises and during the 1930s Jewish poverty became widespread. Many Jews actually suffered from hunger.

The Jews of Pabianice were greatly influenced by Hasidism, the zaddikim of Sochaczew, Radoshits and Komarno having lived in the city. One of the rabbis of Pabianice was Mendele Alter, a brother of the Rabbi of Gur. After R. Alter left to become rabbi of Kalish, his position was filled by his son, R. Abraham. The community’s synagogue was first built by Jewish workers in 1847. Restored in 1880, it was famous for its frescoes and wooden engravings and the artistic construction of its Ark. Many organizations were active in the community between the world wars. The Mizrachi organization was founded in 1918, and Revisionists began their activities in 1927. The Poalei Agudat Isreal and Ze’irei Emunei Israel of the community were affiliated with Agudat Israel. A large school, Or Torah, which also served as a cultural center for adults, was established by Agudat Israel. In 1919 the Zionists organized a Hebrew high school. [Shimshon Leib Kirshenboim]

W okresie okupacji niemieckiej Żydzi zostali pozbawieni wszelkich praw i stłoczeni w getcie. Utworzony został marionetkowy samorząd żydowski – Judenrat. Mieszkańców getta podzielono na dwie grupy – zdrowych i zdolnych do pracy, których skierowano do getta łódzkiego oraz chorych i niezdolnych do pracy, którzy zostali zgładzeni w Chełmnie. Wymordowano także 150 pacjentów miejscowego szpitala żydowskiego. W Pabianicach pozostało 180 krawców, a 250 ludzi zatrudniono w pobliskiej Dąbrowie, gdzie znajdował się magazyn rzeczy po zgładzonych Żydach z tzw. Kraju Warty.

Holocaust Period

German forces entered the city on Sept. 8, 1939, and immediately introduced a series of repressive acts against the Jewish population. On Rosh Ha-Shanah the synagogue was destroyed and the building converted into a stable. On the Day of Atonement an intensive campaign of kidnapping was carried out in the streets and in the clandestine places of worship. In November many Jews were brutally evicted from their homes, in order to make rooms for Germans. At the same time the chairman and three other members of the Judenrat were arrested and two of them murdered. In February 1940 a ghetto was formed in the old district of the town into which 8.000-9.000 Jews were crowded. Contact with the non-Jewish population was still possible and anyone could leave or enter ghetto at will. Jewish artisans continued to earn wages, and thus supplement the meager rations allocated by the Germans. However, as a result of internal dissention, several members of the Judenrat, including its chairman, Jehiel Rubinstein, were denounced by a group of Jews, resulting in their arrest and dispatch to concentration camps in Germany where they met their deaths.

In February 1942 the Germans carried out a medical examination of all the Jews in Pabianice of 10 years of age and older. The able-bodied were stamped “A”, while the elderly and sick were marked “B”. The liquidation of the ghetto took place on May 16, 1942. Some 3.500 Jews in the “A” category and a few children were sent to the Lodz ghetto. The 150 patients in the hospital were murdered on the spot, 180 tailors were detained in Pabianice to finish the work they had started, while the rest of the Jewish population – the “B” category – were sent to their deaths in the Chełmno camp. After the liquidation of the ghetto, some 250 Pabianice Jews were employed in the large storehouse located nearby in Dombrowa where the clothing of the murdered Jewish population of western Poland (Warthegau) was processed, sorted, and repaired.

A memorial book, Sefer Pabianice(1956) was published in Yiddish in Tel Aviv by the society of immigrants from Pabianice. [Danuta Dombrowska]

Joanna i Rafał Pasztelańscy w książce “Policjanci: za cenę życia”, 2016 wracają m. in. do głośnej sprawy zabójstwa policjantów Andrzeja Werstaka, Wiktora Będkowskiego i Bartłomieja Kuleszy w więzieniu sieradzkim.

(…) 26 marca 2007 roku, poniedziałek. Taki dzień, którego nikt nie lubi, na który nikt nie czeka. Dzień po rodzinnym obiedzie, zakupach, pierwszym wiosennym spacerze. Po niedzielnym nicnierobieniu. Ranki są jeszcze chłodne, ale w ciągu dnia temperatura może wzrosnąć nawet do kilkunastu stopni. Wiosna.

Pabianice, chwilę po 6:30 rano. Andrzej przekomarza się z żoną i synem. To ma być zwyczajny poniedziałek. Jak co rano jedzie do Łodzi, gdzie parę miesięcy wcześniej oddelegowano go do rozpracowania grubszej afery samochodowej. 11-letrni Bartek już nie śpi, Magda zbiera się do pracy. Andrzej jeszcze mówi, że jak wróci, to pójdą na zakupy, a potem pospacerują. Uwielbiają spacerować. Po mieście, po lesie. Godzinami. (…)

2 kwietnia. Płaczą Pabianice, płacze Łódź. W dniu pogrzebu Andrzeja, Wiktora i Bartka na ulicach jest szaro od policyjnych mundurów. Podczas mszy żałobnej w Pabianicach kościół pęka w szwach. Wnętrze skąpane w kwiatach. Powietrze drga od wzruszenia. Przed świątynią szpalery funkcjonariuszy kompanii reprezentacyjnej Komendy Głównej Policji. Kto może oddaje hołd Andrzejowi.(…)

„Gazeta Wyborcza” zacytuje później kilku przełożonych. (…) Podinspektora Pawła Zarychtę, szefa pabianickiej policji, który przekazał czapkę służbową Andrzeja jego synowi:

- Twój tato, dzielny policjant, pozostanie w twojej pamięci. Ale zostanie też czapka. Patrz na nią z dumą. Twój tato na to zasłużył – usłyszał Bartek.

Magda pamięta wszystko jak przez mgłę. Jak siedziała w kościele, jak potem szła w kondukcie żałobnym główną ulicą Pabianic. W pewnej chwili kondukt przemaszerowuje niedaleko remizy strażackiej, słychać dźwięki syren. Bartkowi cierpnie skóra. Może dlatego później na każdą syrenę zareaguje panicznym lękiem. Na razie jednak dzielnie maszeruje obok mamy, ściskając ją mocno za rękę. (…)

W 2014 roku ukazała się książka Witolda Szabłowskiego „Dancing Bears”, będąca zbiorem relacji z postkomunistycznego świata. Ian Buruma, redaktor naczelny New York Review of Books  nazwał ją literacką perełką.  W książce pojawia się żebraczka z Pabianic, która „urzęduje” na dworcu w Londynie.

Long, long ago, the Lady lived in an old cottage outside Pabianice, a town in central Poland, and her only knowledge of large train stations and foreign capital cities came from newspapers. She would cut out the more interesting articles and pictures, and keep them as souvenirs. In those days her name was Alicja, just as it says on her ID card. (…)

Pabianice w okresie świetności miały 90 tys. wrzecion i prawie 3 tys. maszyn tkackich. 10 tys. robotników  wytwarzało w ciągu roku 60 milionów metrów tkanin. Pisał o tym  Polish Geographical Review t.31, 1959.

The Pabianice cotton plants have a total of. 90.000 spindles, almost 3.000 looms and a big finishing plants of an annual capacity of over 60 million meters of tissues. They employ near 10.000 workers.

Rosa Luxemburg (Róża Luksemburg)  wymienia Pabianice w pracy “Die Industrelle Entwicklung Polens”(”The Industrial Development of Poland”), 1898.  Autorka podaje, że produkcja barchanu została przeniesiona z Saksonii do Pabianic w 1837 roku.

(…) But when the Russian market was opened to Polish industry and gradually a new class of customers, the working population, began to play the leading role in demand, the textile industry in Lodz had to adjust itself to the new customers. So the Lodz factories went over to the production of cheaper and simpler cotton goods, such as tricot and other crudely printed material, but above all to the production of fustian. Fabrication of the cloth was first transplanted from Saxony to the city of Pabianice in 1837.

(…) The most important among districts is the Lodz district. It includes the city of Lodz and its region, the cities of Pabianice, Tomaszów, and some of the Kalisch Gubernie. (…)

R. Luksemburg (1871-1919) – ideolog i działaczka międzynarodowego ruchu komunistycznego.

W książce Jana Toporowskiego o znanym ekonomiście „Michał Kalecki. An Intellectual Biography”, 2013  czytamy m.in. o  aktywności pepesowców w Pabianicach.

(…) At the same time, the conscription of young men to fight in eastern Russia was deeply unpopular. In the Spring of 1904, the PPS started organizing  secret groups of volunteers  in Łodź and nearby Pabianice to carry out armed attacks on soldiers and policemen.

Prit Buttar w książce “Collision of Empires: The War in the Eastern Front in 1914” przytacza wypowiedź Novitskiego, szefa sztabu I Korpusu, który próbuje przekonać generała Siergieja Scheidemanna, że atak w kierunku Brzezin jest skazany na porażkę.

Scheidemann szykuje się właśnie do wyjazdu do Pabianic, gdzie czeka nań Paweł Plehve (w latach 1914-1916 dowódca 5 i 12 Armii, naczelny dowódca Frontu Północnego).

On 25 November, after the Germans had successfully escaped, Scheidemann issued orders along the lines of Plehve’s  suggestions for an attack toward Brzeziny. Novitsky travelled to Łódź to meet the army commander, to point out that such an operation was now too late:

“When I entered his office, he was dressed ready to travel, and warned me that he had to go to Pabianice urgently to meet Plehve, and that I should be brief. I reported the situation, and fervently implored Scheidemann to abandon the attack on Brzeziny, because it would not end well; we would merely concentrate our forces for a strike at empty space. Scheidemann looked very depressed, and listened patiently and politely, but then said that although he believed everything that I had said, we could change nothing, because Plehve had committed himself to an attack. Scheidemann added that Plehve believed that there were two German princes – Joachim and Oscar, sons of the Kaiser – with German troops in Brzeziny, and that we had to capture them, come what may.”

Keely Stauter-Halsted “ w pracy “ The Devil’s Chain: Prostitution and Social Control in Partitioned Poland”, 2016  opisuje  zjawisko prostytucji  w Polsce rozbiorowej. Napomyka także  o pabianickich “bosówkach” czy “bosiaczkach”.

(…) Municipal doctors in towns with easy access to Łódź, for example, emphasized that the absence of an inspection system “does not mean provincial prostitution  does not exist”. Instead, “barefoot girls” (bosiaczki) travelled from town like Pabianice and Konstantynów into nearby Łodź and sold sex to factory youth. Young brides in these areas picked up diseases from their factory – worker husbands.(…)

Mark Paul  w “Patterns of Cooperation, Collaboration and Betrayal: Jews, German and Poles in Occupied Poland during WWII”, 2015  pisze m. in.  o konfliktach targających pabianickim gettem.

(…) Działalność bełchatowskiego Judenratu była burzliwa. Władze niemieckie nieustannie ingerowały w strukturę Judenratu, ustalając liczbę i obsadę stanowisk kierowniczych. Źródłem tych interwencji – podobnie jak w innych miejscowościach, na przykład w Pabianicach – była zazdrość i konflikt między klikami  w społeczności żydowskiej, a w rezultacie, co zrozumiałe, donosy do władz niemieckich.  Przed wojną obecni członkowie Judenratu nie mogli liczyć na zajęcie eksponowanej pozycji w układzie władzy, a teraz porobili kariery. Oskarżano ich o lenistwo, bierność, korupcję i bogacenie się kosztem społeczności poprzez współpracę z nazistami ze szkodą dla Żydów.  

W 2009 roku ukazały się wspomnienia Lucyny B. Radlo „Two Evils: The World War II Memoir of a Girl in Occupied Warsaw and a Nazi Labor Camp”.  Autorka pochodziła z polsko-rosyjskiej  rodziny, jej ojciec to pabianiczanin – Feliks Kucharski, legionista, pracownik ubezpieczalni społecznej, więzień Auschwitz.  Po wojnie Lucyna B. Radlo wyjechała do USA, gdzie pracowała w instytucjach rządowych. Po przejściu na emeryturę osiedliła się w Kalifornii i zaczęła pisać wspomnienia.

(…) Feliks Kucharski was born on June 2, 1897 in Pabianice (near Lodz) Poland. He was an only son, and was brought by his mother. He never met his father. Mother recalls the following  mysterious event. Once about 1935, while visiting Mother’s relatives in Brest (Brześć), we stayed at the Padutkows’ hotel. While she was sitting in the living room with relatives, the bell boy came in and told my uncle that so and so (she doesn’t remember the name) had just arrived and was checking in. Father, on hearing the name, jumped to his feet and quickly followed the bellboy. When he came back he appeared to be extremely shaken up and upset. Apparently, this new hotel guest was Father’s half-brother, who was passing through Brest while travelling to Warsaw from his estate, which was northwest to Brest. That was the last we ever heard of a possible half-brother.

As a very young man, Feliks together with fellow students, joined the Legiony, which were formed by Józef Piłsudski during World War I and fought side by side with the Austrian forces against the Russians. On Russian territory he was wounded in the thigh with a “dum-dum” bullet (a soft-nosed bullet that expands when it hits). The bullet tore out part of his thigh, leaving a substantial  hole and exposing the thigh-bone. He was hospitalized for many weeks, but as soon as he felt that some healing had taken place, he left the hospital without permission and started walking west, eventually arriving at his mother’s house. Up until that time, she had assumed that he was dead, (...)

Opowieść o dwóch koronach, które Maksymilian Kolbe zobaczył w Pabianicach  nieprzerwanie powraca w książkach i opracowaniach dotyczących nie tylko osoby świętego , ale także  w pracach  traktujących o  najnowszej historii świata.  Ostatnio została wydana pozycja Paula Kengora „A Pope and a President: John Paul II, Ronald Reagan, and the Extraordinary Untold Story of the 20th Century”, 2017 (polskie wydanie “Papież i prezydent”, 2018), w której czytamy :

The martyrdom of Maximilian Maria Kolbe had an especially lasting impact on Karol Wojtyła. Kolbe was born in January 1894. His parents, Julius and Maria, had a special devotion to the Virgin Mary, one picked up by their son. As a twelve – year – old boy, Kolbe received a dramatic image. He had  just had a quarrel with his mother, who in exasperation asked what would become of him. The boy went to church in the town of Pabianice, where he reported that, in the presence of the Eucharist, the Blessed Mother appeared to him in a mystical vision. “What will become of me?” he asked her. The woman who watched her holy son accept a crown of thorns before accepting a crown of glory held out two  crowns before this twentieth – century son of Mary. “She came to me holding two crowns, one white, the other red”, said Kolbe. “She asked if I was willing to accept either of these crowns”. The white crown meant he would persevere in purity; the red crown meant he would become a martyr. “I said that I would accept them both”, responded Kolbe.(…)

Paul Kengor – profesor politologii w Grove City College i Stanford University.

Anette Libeskind Berkovits w tomie wspomnień “In the Unlikeliest of Places: How Nachman Libeskind Survived the Nazis”, 2014  opisuje jak jej ojciec Nachman spotkał przed wojną  w łódzkim więzieniu  pabianickiego komunistę Antoniego Rusaka.

(…) Wśród wielu mężczyzn z całej Polski, którzy  dzielili z Nachmanem celę wyróżniał się Antoni Rusak. Z bujną czupryną kruczoczarnych włosów górował nad Nachmanem. Szeroki tors i wydatne muskuły emanowały siłą, która musiała być przydatna w pracy marynarza. Nachmanowi podobała się jego twarz, która promieniowała życzliwością, zwłaszcza gdy Antoni wybuchał, unoszącym brzuch, śmiechem. Nachman nigdy nie widział człowieka takiego jak on. Prawie sąsiad, Antoni zawitał z Pabianic, miasta niedaleko Łodzi. Był tylko jeden problem: jak wszyscy w celi, Antoni był komunistą. Politycznie rzecz biorąc, Nachman i Antoni nie mieli nic wspólnego, ale byli dwiema istotami w podobnych tarapatach.

Gdy Nachman po raz pierwszy usłyszał jak Antoni śpiewa rosyjskie piosenki głębokim, dźwięcznym głosem, wiedział, że mogą zostać przyjaciółmi. Podczas długiej, ogłupiającej nudy więziennej Antoni wykonywał flagi z podartych gazet i nauczył Nachmana alfabetu żeglarskiego. Po zapamiętaniu całego kodu mogli swobodnie się  porozumiewać, zwłaszcza gdy obowiązywał zakaz rozmów. Antoni w ten sposób opowiadał o swoich zwariowanych przygodach na morzu. Po latach Nachman często powtarzał: „gdyby nie Antoni, to nie wiem jak bym sobie dał radę.”

Lena Najdecka  w powieści „Rozgrywka”, 2017 wprowadza wątek pabianicki. Thriller  opowiada o polityku z  prowincji, który robi karierę w Warszawie.

Mirosław Kwaśniak zostaje porwany. W ciemnym pomieszczeniu słyszy propozycję: - A jak już siądziesz na stołek, sam wybierasz ludzi do współpracy, sam za to odpowiadasz. My nie chcemy nic więcej wiedzieć. Już trochę w tym tkwisz, orientujesz się, jak to działa. Osadzisz na stanowisko szefa Gdaki kogoś zaufanego i przyobiecasz mu konkretną kwotę: milion zielonych. Ale w tym będą już koszty, które on poniesie, ludzie którym będzie musiał posmarować. Ile z tego wynegocjujesz dla siebie, to twoja rzecz. Za pomyślne załatwienie tej sprawy jeszcze lepiej się obłowisz, dostaniesz półtora. Z naszej strony to by było na tyle. Dokumenty ubeckie na Sobiepanka przywieziemy wam do Pabianic. Któregoś wieczoru wpadniemy do twojego staruszka z wizytą, niech więc będzie czujny i niech nie rygluje bramy na noc. Nie chcemy sterczeć na drodze i zwracać na siebie uwagi. Zrozumiałeś?

(…) Jeszcze pół roku temu przechodził autentyczne załamanie nerwowe po tym wszystkim co się stało. Najgorsze było, że dusił to w sobie, bo po wpadce z kaleką w ogóle w Pabianicach nie bywał, wolał nie kusić licha. Nie oznaczało to wcale, że w warszawie czuł się swobodnie – początkowy okres był ciężki. Najgorszy był kwiecień, nie lepszy maj. (…)

Ambroży Grabowski w „Starożytnościach miasta Krakowa”, 1845 opowiada o szesnastowiecznym mordercy, który ukrywał się krótko w Pabianicach, nim poniósł zasłużoną karę.

Rok 1560 – Florian z Pyzdr rodem, syn Janusa dobrowolnie wyznał na Gawłowskiego swego  towarzysza, iż z nim jadąc tenże przestrzelił furmana, siedzącego z nim na wozie, a zabiwszy go szli do Poznania, a tam go ostrzeżono, iż była pogoń za nimi i pierzchnął tenże Florian z Poznania, i był w Pabianicach u pana starosty, aż go p. Łaski wziął do siebie, i grywał u niego na instrumencie. To jest dobrowolne jego wyznanie i z tem szedł na Sąd Boży, i jest na cztery części rozdzielon (poćwiartowany). Florian ujęty był przez służbowych grodzkich po wielu kradzieżach i morderstwie popełnionym na Malcherze słudze pana Krzysztofa Hallera, jadąc z nim do Krakowa.

W 1918 roku z drukarni Z. Lipskiego w Pabianicach zeszły „Wiersze i monologi” Jana Niedzielskiego (1859-1924). Publikacja jest dedykowana „swoim na pamiątkę”, były to prawdopodobnie teksty repertuarowe przeznaczone dla miejscowych artystów estradowych. Autor monologów wykorzystał ówczesną fascynację pabianickiej publiczności folklorem wiejskim.

Cytowany fragment monologu „Pan wójt na jarmarku” opowiada o przyjeździe wiejskiego dygnitarza na jarmark w Pabianicach, podczas którego dochodzi do nieoczekiwanych wydarzeń.

Oj, tadada dana danaa … (zatacza się). Sprałem babę jak się patrzy! Ha ha ha! Kochane kumoszki litują się nad nią, użerają pyskami, oj użerają! Myślą, ze ich się zlęknę, przestraszę. A juści! Czuję ja pod nogami grunt twardy (zatacza się), mocno stoję i oprę się każdemu kto zacznie… Nie darmo też na wyborach gromada mnie okrzykła na wójta. (Pauza). Bo i lepszego chłopa w całej gminie nie ma.

Na jarmark przygnaliśwa krowę na przedaj, graniatą. Krowa jak smok! Ładna bestyjka jako łania, ale była do niczego: mleka nie dawała, kopała i ryczała, i cięgiem się ganiała. Czekaj ty ganiacko, mówię, sprzedam cię Żydom! Hano, poszła na ubój za dziewięćdziesiąt papierków. Juści! Chodź babo, do karczmy. O radości … kompanija się znalazła! Wicek Młynarczyk z Czerniówki, syn sołtysa, mojego wuja; Onufry Zając ze wsi Wilce Doły (na chorobach się znający) i Magda Patacka, parafialna babka „od noszenia dzieci”. Pijewa … kolejka jedna po drugiej… wtem ktoś krzyczy: „Wójcie na ratunek! Prędzej na ratunek!”. Patrzę w sybę … Loboga! Luśniak, mój szwagier, jak opętany wrzeszczy (…)

Wiersze i monologi

Monika Powalisz w powieści kryminalnej „Ósme ciało”, 2018  przedstawia rozmowę między policjantką Śliwińską a patologiem Czerepełło.

(…) – Wygłodniała wracasz z tego Rydzyńskiego Lasu … sprawdziłem nawet, gdzie to jest. Czy wiesz, że tyle lat żyję i jeszcze tam nie byłem? Zawsze odstraszała mnie brzydota Pabianic, przez które przejeżdżałem raz jeden, jedyny, chyba w latach siedemdziesiątych. To okropne miasto, okropne. Pokraczne, bez polotu, zapyziałe zupełnie tak samo jak Łódź, ale zupełnie inaczej, bez stylu. Nic tam nie ma. Gdyby nie trup Konik, to w ogóle nie przypomniałbym sobie o tym mieście. Bełchatów też zresztą podły… Oba miasta podłe, nijakie, osowiałe. Jedno charakteru nigdy nie nabrało, a drugie nie zdążyło. I pewnie ten las pomiędzy miasteczkami najpiękniejszy. I nazwa ładna.

- Od wsi Rydzyny – uściśliła policjantka i sięgnęła po kolejny kawałek keksa.

Samuel D. Kassow w książce „Who Will Write Out History? Rediscovering a Hidden Archive from the Warsaw Ghetto”, 2009 przytacza informację jakoby w Pabianicach naziści kazali  starszym wiekiem mieszkańcom getta  uczyć się piosenki, “Moses”, a gdy potrafili ją już perfekcyjnie zaśpiewać, to dopiero wtedy ich zastrzelili.

In Pabianice, before the Germans shot all people aged sixty and over, a German officer taught the elderly Jews to sing a German-Jewish song, „Moses”. Only after they learned to his satisfaction did he shoot them.

W 1914 roku ukazały się “Płomienie u brzegów” Maksymiliana Weronicza. Autor nie ukrywa fascynacji telegrafem.

(…) reklama i ów cudotwór-telegraf, który wie wszystko i informuje o wszystkim, tuba globowa hucząca  wieściami z Pekinu, New Orleanu, Ostendy, Paryża, Pabianic i Przylądka Dobrej Nadziei. Wzrok biegł wymijając gmachy teatralne, wszechnic i bibliotek. Zatrzymał się na drugim końcu miasta.

Artur Gruszecki w powieści „Bojownicy”, 1908  przedstawia rozmowę dwóch wywrotowców, z których jeden jest chemikiem i zamierza wytwarzać  materiały  wybuchowe w  … Pabianicach.

(…) Tak jest … ale, uważacie, panie Pawle, nie umniejszając w niczym znaczenia i doniosłości przewożenia pism i broszur, nie dogadza mi ten rodzaj roboty; to każdy odważny i sprytny człowiek zrobi, ale ja chcę tam na miejscu pracować.

Takiego nam trzeba, dobrze, a wy poddany austriacki? Bo na nich zwraca uwagę policja. Bardzo słusznie, właśnie miałem wam dać adres – wyjął notatnik z bocznej kieszeni – hm ... wy chemik, może znajdziecie miejsce w Warszawie, ale prędzej w Łodzi albo Pabianicach.

Marci Shore w pracy „Caviar and Ahes: A Warsaw Generation’s Life and Death in Marxism, 1918-1969”, 2001 przytacza słowa  proletariackiego poety Witolda Wandurskiego, który siedział przed wojną  w jednej celi z młodymi komunistami. Prowadził dla nich „zajęcia edukacyjne” i stwierdził, że nawet tkacz z Pabianic potrafi być wrażliwy na piękno.

I’m in a cell with two workers. I’m teaching them. During a geography lesson I read them an ancient Egyptian prayer to the Nile, which evoked sincere admiration and several observations so cogent, that I was amazed at my students, a weaver from Pabianice shows vigilance towards beauty. They relate to me in a straightforward manner, warm, and very friendly. We laugh a lot, we poke fun at one other – but we also converse seriously. In general the mood is wonderful, manly and sober.

Rajmund Szubański w opracowaniu “Polska broń pancerna w 1939 roku”, 1982  uwzględnia przybycie kompanii czołgów do Pabianic.

(…) Przybyła dopiero 3 września na obszar operacyjny Armii Łódź 32. samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych wyładowała się w Pabianicach i przeszła do lasu na północny zachód od Zduńskiej Woli. (...) Jadące rano 5 września na podstawy wyjściowe jej czołgi zostały omyłkowo ostrzelane przez armaty ppanc III batalionu 31 pp. W trafionym i uszkodzonym czołowym wozie ranny został dowódca kompanii. 

Na początku września 1939 w Pabianicach znalazł się również Władysław Gomułka, który wraz  z innymi komunistami uciekał z  sieradzkiego więzienia, o czym informuje w „Pamiętniku” t.2, 1994.

(…)  Z uwagi na stan mojej nogi należałem do najgorszych piechurów. Włączyłem się więc do ostatniej grupy, w której znalazł się także członek kierownictwa komuny Józef Szlinger. Siedzieliśmy razem w jednej celi, pochodził on z Warszawy, gdzie przed aresztowaniem pracował jako robotnik w różnych drobnych przedsiębiorstwach żydowskich. Po zaleczeniu gruźlicy, na którą chorował, miał słabe płuca, wskutek czego również nie był zdolny do intensywnego marszu. Wlekliśmy się więc w ogonie naszej grupy, hamując tym samym marsz kilku pozostałych towarzyszy. Wreszcie powiedzieliśmy im, by nie zważając na nas przybrali swoje normalne tempo marszu, my zaś obydwaj pozostaniemy w tyle i przyjdziemy do Łodzi (…).

Na stacji wyjściowej w Pabianicach stał pusty wóz tramwajowy gotowy do odjazdu. Nie spotkaliśmy też na stacji ani jednego pasażera. W ogóle po bombardowaniu, mimo odwołania alarmu, z rzadka tylko można było spotkać człowieka. Obsługa tramwaju, która niemal jednocześnie z nami zjawiła się na stacji, miała głowę zaprzątniętą czymś innym, widocznie nie otrząsnęła się jeszcze z przeżytego przed chwilą  bombardowania. Tramwaj nie oczekując na innych pasażerów ruszył zaraz po zajęciu przez nas miejsc, a konduktor, rozmawiając z motorniczym, przez całą drogę nie opuścił przedniego pomostu, w ogóle nie interesował się nami. Przyjechaliśmy więc do Łodzi bez spowiadania się przed konduktorem z okoliczności, jakie zmusiły nas do jazdy „na gapę”.

Jan Kwapiński w „Moich wspomnieniach 1904-1939”, Paryż 1965 opisuje  swój przyjazd do Pabianic, tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Wtedy pabianiczanie przymierali głodem.

(…) Po burzliwym, uciążliwym dniu opuściłem Łódź, udając się przed wieczorem do Pabianic. Do Pabianic pojechałem tramwajem. Na stacji końcowej czekali na mnie trzej towarzysze z Antonim Szczerkowskim na czele. Szczerkowski zawiadomił mnie, że ani jeden urzędnik nie może opuścić magistratu, bo budynek okupowany jest przez mieszkańców. Dodał natychmiast, że w „Ujeżdżalni” czeka na moje przyjście olbrzymi tłum. Oczywiście, zaraz poszedłem z towarzyszami do magistratu. Przywitałem się z burmistrzem, który z miejsca nerwowo zapytał:

- Przyjechał pan z pustymi rękami?

- Nie – odpowiedziałem. – Rad jestem, że mogę w imieniu rządu zakomunikować panu o pomocy żywnościowej. Pomoc jest mniejsza niż dla Łodzi, ale w każdym razie, pewien czas, do otrzymania nowych transportów z Ameryki, musi upłynąć. (…)

Sala przyjęła mój apel długotrwałymi oklaskami. Szczerkowski zamykając to wyjątkowo udane zgromadzenie oświadczył, że przywódcy robotników dopilnują, aby rozdział pomocy rządowej był sprawiedliwy.

Jan Kwapiński (1885-1964) – polityk PPS, uczestnik spektakularnych akcji terrorystycznych, ostatni prezydent międzywojennej Łodzi.

Izabella Cywińska w książce „Nagłe zastępstwo. Z dziennika pani minister”, 1992 pod datą 26 listopada 1990 notuje: (…) Obiad w najlepszej, podobno, restauracji w Glasgow, której wysoka klasa polega na tym, że w niczym nie przypomina restauracji. Wchodzi się do pięknie urządzonej prywatnej willi i zjada smakołyki  podawane w jednej z dwu jadalni, przy kominku, tylko we własnym gronie. Pani domu przychodzi, dyskretnie doradza, pyta, proponuje, towarzyszy. Tym razem było to moje spotkanie z przedstawicielami tutejszych uniwersytetów, sympatycznie ze sobą konkurujących.

Przy mnie panowie prześcigali się w znajomości realiów polskich, pomocy uczelniom polskim, kulturze. Dzięki temu dużo udało się załatwić, a m.in. otworzyć, tymczasem na ich koszt, zalążek Instytutu Kultury Polskiej w Glasgow.

Naszymi gospodarzami na tym obiedzie byli dr Donald Piria, szef tutejszej uniwersyteckiej polonistyki i mr Ronald z Uniwersytetu Strathclyde, mający bliskie kontakty z socjologią Uniwersytetu Łódzkiego,  nie wiadomo dlaczego wielki znawca Pabianic, toteż Pabianice stały się bohaterem tego wieczoru, „wzorem” cywilizacyjnym, kulturalnym i naukowym.

Izabella Cywińska – minister kultury w latach 1989-1991, reżyser, krytyk teatralny, dyrektor artystyczna Teatru Ateneum w Warszawie.

Stanisław W. Balicki we „Wspomnieniach o Broniewskim”, 1978 mówi o recepcji poezji proletariackiej w Pabianicach: (..) W oświetlony elektrycznością wieczór niedzielny w PZPB w Pabianicach przy słowach: „tuczą się Łodzią tłuste Scheiblery” – nikt z obecnych nie mógł powstrzymać się, ażeby nie spojrzeć z uśmiechem na złocone, przeładowane stylowymi meblami i dziełami sztuki wnętrze pałacu spółki Krusche i Ender, w którym obradował w łunie żyrandoli komitet socjalny Rady Zakładowej.

Andrzej Moraczewski i Emil Kierski w „Starożytnościach polskich ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane”, 1852  dają obraz Pabianic widziany w  perspektywie dziewiętnastowiecznej.

Pabianice. M. w wojew. sieradzkiem nad rzeczką Dobryńką o sześć mili od Sieradza. W XI wieku, gdy Judyta długo bezpotomna małżonka Władysława Hermana, powiła nareszcie syna Bolesława, król za wstawieniem się tejże małżonki  na podziękowanie Bogu, nadał majętność Chropy, teraz zaś Pabianice zwaną kapitule krakowskiej. Później  jednak zmuszona była kapituła ustąpić te dobra jednemu z następnych królów, lub do niego należących, gdyż w roku 1189 Kazimierz Sprawiedliwy nadał powtórnie  Chropy, poprzednim duchowym jej posiedzicielom. Nazwisko Pabianic już Długoszowi znane było, lecz kiedy Pabianice do rzędu miast wyniesione zostały, nie jest wiadomo. Pierwsze pewne świadectwo o tem mieście mamy dopiero z czasów Zygmunta Augusta, gdy w roku 1555, nadał przywilej cechy rzemieślnicze w mieście porządkujący. Kościół parafialny pabianicki fundowany był w 1595 przez kanoników katedry krakowskiej, a kanonik Mikliński kościół uposażył i wzniósł ołtarze. Dwa wielkie obrazy  w Prezbiterium są jeszcze z roku 1637. Zamek, który  trwa dotąd w całości jest w stylu gotyckim i sięga XVI wieku. Według Łubieńskiego („Świat cały”) dobra pabianickie składały się z miast: Pabianice i Rzgowa tudzież 5 wsi.

Ben Zion Wacholder we „Wspomnieniach”, 2018  informuje, że pabianiczanka była żoną Moszego Jechiela ha- Lewi Epsztajna.

(…) Mosze Jechiel ha-Lewi Epsztajn (1890-1971) był piątym rebem dynastii, od 1912 roku rabinem Ożarowa. Podobno jako dziecko,  od trzeciego roku życia był zamykany przez ojca w pokoju pełnym książek religijnych, by w ten sposób przyzwyczajał się do studiowania. Ożenił się w wieku 17 lat z Chaną, córką rabina Emanuela Wolfrejda z Pabianic. Chana zmarła 15 maja 1919 roku, w wieku 29 lat, niosąc w Ożarowie pomoc chorym na tyfus. Jej macewa została odnaleziona podczas renowacji cmentarza.

Kazimierz Jarochowski w „Dziejach panowania Augusta II”, 1874  podaje, że  organizatorzy wojny ze Szwedami  wyznaczyli Pabianice jako miejsce zbiórki uzbrojonych ochotników.

(…) Wywiązując się jakoby z danego przyrzeczenia poczęli też istotnie w województwie sieradzkim i łęczyckim „Panowie Grabscy, Łąccy i Pstrokońscy” zbierać „zbrojne kupy” i wydawać uniwersały, aby „kto ochoczy” gromadził się do nich pod Pabianice, skąd zapowiadali ruszyć na Szweda.

Henryk Biegeleisen w „Weselu”, 1928  prezentuje zwyczaje związane z małżeństwem.

(…) Z wróżb świętojańskich, odnoszących się do małżeństwa, wymieniam następujące: Dziewczęta od Pabianic „rzucały wianki z kwiatów i ziół na drzewo, a której z nich wianek uczepił się gałęzi, ta za mąż pójdzie, której zaś spadnie na ziemię, ta w tym roku nie dostanie męża.”

Włodzimierz Geisler w książce „Ary Szternfeld pionier kosmonautyki”, 1981 powiada, że Ary co prawda nie dotarł na Księżyc, ale spacerował po Zamkowej w Pabianicach.

(…) W Łodzi ponownie wybuchła „wojna domowa” w rodzinie. Matka pragnęła posłać Arka do gimnazjum ogólnokształcącego, a ojciec obstawał przy kontynuowaniu kształcenia religijnego u  mełameda. Ostatecznie zdecydowano oddać syna do żydowskiego gimnazjum, które miało uprawnienia do wydawania dwóch pełnych matur  - z przedmiotów ogólnych i nauk judaistycznych. W ciągu jednego roku świetny pedagog, Józef Weinberg, przygotował Arego do trzeciej klasy gimnazjum ogólnego, a nauczyciel Kapliński uzupełnił wykształcenie religijne. Po 6 latach otrzymał w ten sposób dwie matury! W tym okresie życia wykrystalizowały się u niego wyraźnie zainteresowania  naukami ścisłymi i przestrzenią kosmiczną. Zamiast grać w piłkę lub chodzić do kina, jak inni koledzy – pochłaniał chciwie książki. Zaczął samodzielnie obliczać ruchy ciał niebieskich, robić wykresy graficzne torów.

Lubił piesze wędrówki. Dawały mu zawsze wiele wrażeń. W Łodzi robił dłuższe spacery do dalekich dzielnic miasta, a nawet do Zgierza i Pabianic. (…)

W latach 40. XX wieku w Pabianicach występowali Ludwik Sempoliński i Adolf Dymsza – „Dwa grzyby w barszcz”, o czym pisze Ludwik Sempoliński w „Drugiej połowie życia”, 1985. Występ pabianicki zapoczątkował udany sezon artystyczny.

(…) W dniu występu przyjechał do nas Ortym swoim sławetnym horchem, i ruszyliśmy do Skierniewic. Jak było do przewidzenia, sala była zajęta w połowie. Ale to nam nie przeszkodziło. Traktowaliśmy ten spektakl, jako próbę generalna, zresztą udaną. Po przedstawieniu spytałem Ortyma, jak mu się udało zdobyć koncesję. Powiedział, że to jego słodka tajemnica. Następnego dnia , w Pabianicach, już był komplet i zaczęła się dwudziestodwudniowa tura pełna kompletów i różnych przygód. (…) Siedzieliśmy w miasteczku w restauracji i nagle podszedł jakiś typek, już z lekka pod gazem, klepnął Dodka po ramieniu i wykrzyknął : „Dodek, jak się masz, napijemy się, co?” – Dodek tylko odburknął: „Nie przypominam sobie”. „Jak to?” – tamten odparł – „Nie pamiętasz? W kinie „Dodek na froncie”. Ty tam, a ja tu w pierwszym rzędzie, nie przypominasz mnie sobie?” – na to Dodek roześmiał się szeroko.

Józef Śmietański ukończył m.in. szkolę rabinacką w Pabianicach, po drugiej wojnie światowej był redaktorem Polityki, w 1968 roku wyjechał do Izraela. O spotkaniu z pabianiczaninem opowiada Kazimierz Koźniewski w książce „Od Golgoty do Masady”, 1991.

(…) Józef Śmietański to też alija 68. W Warszawie przez dziesięć lat współpracowaliśmy razem we wspaniałej redakcji. Był jednym z twórców wielkości  Polityki. Znakomity dziennikarz – redaktor bardziej  niż publicysta – umiejący mądrze myśleć. Ode mnie młodszy. Jego również smagnął bicz tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego  ósmego roku. Razem z żoną, doskonałą lekarką, zdecydowali się wyjechać.

Znalazłszy się w Tel-Awiwie natychmiast powędrowałem do jego nowej redakcji. Nie była to, na szczęście, redakcja Nowin, brukowego, beznadziejnie głupawego, tygodniczka wydawanego w języku polskim – może najgorszego  wśród wielu tych tygodników, które, w najrozmaitszych językach ukazując się w Izraelu, jakoby podtrzymują więź czytelników z ich wcześniejszymi ojczyznami. Nie, to nie były Nowiny, Józef pracował w poważnej hebrajskiej gazecie codziennej, organie socjaldemokratów. Budynek w centrum miasta. Poszliśmy do kawiarni, potem zabrał mnie do siebie; duże mieszkanie w nowoczesnym bloku, w Bat Yam, dzielnicy przedmiejskiej na południe od Jafy – jeszcze jedno jasne, słoneczne miasto.

A tam zastałem - serdeczność i wesele.

Dwoje ludzi w sile wieku – żona i on – przyjechawszy kilkanaście lat temu do Izraela powiedzieli sobie: basta! Koniec z tym, co było! Z godziny na godzinę zerwali, bardzo mądrze, wszystkie więzi z Polską, z warszawą, z Łodzią, z tym, co było im rodzone. Józef przypomniał sobie od dawna zapomniane słowa hebrajskie, których jako dzieciak uczył się w starej przedwojennej rabinackiej szkółce w Pabianicach. Ona musiała się hebrajskiego uczyć od nowa.

Koniec! Było, skończyło się – i oboje, i ich syn, wtedy młody uczeń, z dnia na dzień rozpoczęli życie zupełnie nowe. Żadnych nasłuchiwań radiowych, żadnych pism z Polski, jak najmniej spotkań  z ludźmi stamtąd przyjeżdżającymi.  Nowy szpital – dla niej. I nowa redakcja – dla niego. W gazecie próbowali namawiać, żeby pisał właśnie o Polsce, żeby stał się komentatorem spraw polskich, takiego potrzebowali. Kategorycznie odmówił – do ręki nie bierze nawet Nowin, nawet i książek w Izraelu wydawanych po polsku, których teraz jest już tak mało zresztą. Skoro w warszawskim  tygodniku zajmował się gospodarką i życiem społecznym Polski, kierował działem krajowym, to i tutaj zaczął uczyć się nowego kraju, a nauczywszy się zaczął pisać o życiu gospodarczym i społecznym Izraela. Dziennikarz zdolny w Polsce, w krótkim czasie stał się zdolnym i zarabiającym dziennikarzem w Izraelu.

I nie ma żadnych dwóch ojczyzn, ma jedną tylko – Izrael. Żadnego psychicznego rozdarcia – jest nowy kraj, ich kraj, ich dom. Jeden jedyny. (…)

Eugeniusz Priwieziencew w książce „Byłem garbusem u Polańskiego”, 1991 porównuje Pabianice do Victorii  stolicy Seszeli (24 tysiące mieszkańców).

(…) W tym mieście wielkości Pabianic, mieszka 90% ludności Republiki Seszelskiej. Roi się tam od maleńkich sklepików, restauracji, galerii sztuki ludowej i straganów zasypanych owocami warzywami.  W sklepikach dużo tandetnych, ale drogich ciuchów. W każdym koszulki z  reklamą Seszeli, duże polerowane muszle, polerowane korale, angielska whisky, francuskie wino, sprzęt radiowy. Na głównej wyspie Mahe widzi się prawie wszystkie barwy skóry: Murzyni, biali, mulaci, Hindusi, Chińczycy i Japończycy.

Eugeniusz Priwieziencew (1946-2005) – aktor, reżyser, scenarzysta, dramaturg.

Jako przykład zdziczenia obyczajów  wymieniane jest często wypowiedź  Andrzeja Leppera o „bandycie z Pabianic” , w kontekście użycia przez policję gumowych kul w celu  rozpędzenia kierowanego przez Leppera rolniczego protestu w Nowym Dworze Gdańskim. Temat ten powraca w wielu  publikacjach językoznawczych, m. in. Rafał Zimny, Paweł Nowak, Jerzy Bralczyk „Słownik polszczyzny politycznej po roku 1989”, 2009 oraz Irena Kamińska-Szmaj „Agresja językowa w życiu publicznym”, 2007.

W czerwcu 1999 r. – podczas audycji w jednej z łódzkich rozgłośni – Lepper powiedział o rządzie, że jest to „reżim rządzący, antyludzki”, a ówczesnego wicepremiera Janusza Tomaszewskiego nazwał „bandytą z Pabianic”, który wydał rozkaz strzelania (GW, 11.01.2000). Wypowiedź ta obliczona była najprawdopodobniej na pozyskanie elektoratu „odrzuconych”, gdyż jej autor wykorzystał nośny populistyczny stereotyp słusznego ludowego protestu stłumionego przez brutalną policję, przez co odwoływał się w warstwie symbolicznej do etosu robotniczego sprzeciwu z sierpnia 1980 r. (sprawiedliwe żądania klasy robotniczej versus niesprawiedliwa  - bo siłowa – reakcja władzy).

Za obrażenie Janusza Tomaszewskiego tą inwektywą Andrzej Lepper został ukarany przez  Sąd Okręgowy w Warszawie, który określił, że przeprosiny mają zostać umieszczone w gazecie, zajmować pół strony w ramce i być zapisane  pogrubioną czcionką. Lepper nie unikał wykonania wyroku Sądu i wykupił ogłoszenie  w gazecie o treści: „ Zgodnie z decyzją Sądu Okręgowego w Warszawie Andrzej Lepper przeprasza Pana Janusza Tomaszewskiego i oświadcza, że Pan Tomaszewski NIE JEST BANDYTĄ Z PABIANIC (wersaliki dużej wielkości), ale ze Zgierza (czcionka pochyła małej wielkości)”. I tak oto pojawiła się absurdalna  forma przeprosin bez przeprosin z Pabianicami w tle.

Irena Kaniewska  w „Studiach z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego w dobie renesansu”,  1964  wspomina Wojciecha Wojasa z Pabianic, wpisanego do metryki Akademii w letnim półroczu 1580 roku. W Krakowie dochodziło wtedy do zamieszek na tle religijnym.

(…) W 1584 r. od kul służby Mikołaja Dłuskiego – jednego z czołowych kalwinów małopolskich – zginął syn mieszczanina z Pabianic Wojciech Wojas, który jednak prawdopodobnie nie był osobiście zamieszany w zajścia z różnowiercami, gdyż strzelano do całkiem innego studenta nieznanego nam z nazwiska.

Andrzej Chciuk w reportażu „Wizyta w Izraelu”, 1972  pisze o zamachach terrorystycznych organizowanych przez pabianiczanina.

(…) O zamachach terrorystycznych i niebezpieczeństwie mówi się zresztą dużo więcej zagranicą niż w samym Izraelu. Tu tego się nie wyczuwa, choć podczas naszego krótkiego pobytu w Izraelu zdarzyło się kilka zamachów. Linia kolejowa  Jerozolima Tel Aviv została dwa razy przerwana wybuchem bomby i miało miejsce jedno umyślne wykolejenie pociągu towarowego. Rzucono tez na prowincji kilka granatów. W bagażu turystów przybywających do Izraela dwa razy wykryto materiały wybuchowe, a kilkanaście  osób na wysokich stanowiskach otrzymało z zagranicy przesyłki, w których były bomby zegarowe, na szczęście wykryte na czas przez świetnie pracującą security. Nazajutrz po naszym pobycie w Hebron przeczytałem w gazetach, iż aresztowano tam kilkunastu uzbrojonych terrorystów arabskich, zaś w przebraniu kobiet zatrzymano trzech od dawna poszukiwanych zamachowców z bronią. W „Przeglądzie” przeczytałem, że głównym przywódcą terrorystycznej organizacji świata arabskiego AL - FATAH, jest renegat żydowski, komunista z Pabianic.

Janusz Meissner w „Opowieściach pogodnych”, 1974 opisuje spotkanie z pabianiczanką w Zakopanem.

(…) Ładnie pan mieszka, ale zupełnie inaczej pana sobie wyobrażałam. I pan stale w Zakopanem? To musi być cudowne! Ja mieszkam, wie pan, w Pabianicach, a w Zakopanem jestem pierwszy raz po wojnie. To pan tu sobie pisze? Z widokiem na Giewont? Mąż, wie pan, chciał kupić tu gdzieś parcelę, ale akurat ta wojna… A te książki, to wszystkie pan napisał? Bardzo ładne okładki. Skromne, szare, ale ładne.

Cezary Michalski w książce   „Ministerstwo prawdy”, 2000 : (…) Wszystkie gazety piszą dzisiaj tylko o jednym: w Pabianicach na ścianie garażu należącego do Urzędu Powiatowego, ktoś napisał „Precz z różową dyktaturą”. I to w dodatku kredą. Skąd ci naziści mają dostęp do kredy? Szostkiewicz w „Polityce” słusznie zauważa, że muszą dysponować rozgałęzioną strukturą głęboko infiltrującą polski system szkolnictwa. Jak napisał … przy zupełnym braku społecznego sprzeciwu rozpoczęli już swój długi marsz przez instytucje. 

Daniel Bargiełowski w powieści „Szczerze, bez obciachu”, 1979 wprowadza „pabianicki Dom Kultury”.

(…) A ona na ostatnich nogach stojąc ma z siebie wykrzesywać entuzjazm (…) Nieboszczyka by z grobu podniósł, a cóż dopiero żywe, młode tyłki z krzeseł i dostawek w pabianickim Domu Kultury. I Marta Kozik daje gaz.

Jan Józef Szczepański w książce „Koniec westernu”, 1971 pisze m. in.  o pabianickich artefaktach znajdujących się w muzeum Herberta Hoovera.

(…) Przywiózł mnie tutaj Bob, młody student poznany na seminarium tłumaczeń poezji. Zostałem zaproszony na kolację do niego i jego dziewczyny, ale trzeba było zostawić Sally trochę czasu na przysmażanie befsztyków, więc Bob przypomniał sobie o lokalnym zabytku – domu rodzinnym Herberta Hoovera. Właśnie w tej nędznej chatce, zbudowanej przed wiekiem przez wioskowego kowala urodził się i wychował trzydziesty pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych, człowiek, któremu przypadło niewdzięczne zadanie rządzenia Ameryką w latach wielkiej depresji i którego nazwisko było symbolem amerykańskiej pomocy dla wyniszczonej pierwszą wojną światową Europy. Czworobok pawilonów z białego kamienia to Herbert Hoover Memorial Library, gdzie w kilku frontowych salach zgromadzono pamiątki oficjalnej kariery męża stanu – przyblakłe już nieco dokumenty i fotografie, afisze wyborcze, medale i dyplomy, pióra wieczne. Zgromadzono tu też – i to jest najokazalsza część ekspozycji – dary będące dowodami wdzięczności za wydawaną z kotła gorącą zupę, za worki białej mąki i beczki smalcu rozwożone po zgłodniałym świecie przez amerykańskie frachtowce. Dary różnej i trudnej do porównania wartości. Od brylantów ze skarbca jakiegoś radży i wspaniałej zabytkowej tkaniny z Paracas, po naiwne laurki albumiki uzdajane przez dzieci w różnych Pabianicach i Józefowach.  

J.J. Szczepański (1919-2003) – pisarz, reporter, eseista, scenarzysta filmowy, tłumacz, taternik, podróżnik. Prezes Związku Literatów Polskich i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Jan P. Dekowski i Antoni Szram w „Folklorze ziemi łódzkiej”, 1970  zaprezentowali Aurelię Jankę – nauczycielkę i pisarkę.

Aurelia Janke urodziła się w 1910 w Pabianicach, gdzie pracuje jako nauczycielka w II LO. W mieście rodzinnym ukończyła szkołę średnią, a w Poznaniu Uniwersytet im. A. Mickiewicza uzyskując stopień magistra filologii polskiej. W czasie okupacji przeszła obóz koncentracyjny. A. Janke jest autorką kilku słuchowisk radiowych, a między innymi o księżniczce Pabiance. Jej słuchowiska były nadawane przez stacje radiowe w Warszawie i Łodzi. Napisała powieść z życia młodzieży szkolnej.  Należała do grupy zapaleńców, którzy podjęli wydawanie czasopisma „Życie Pabianic”. Dla pogłębienia wiedzy historycznej o Pabianicach przez dłuższy czas wertowała stare księgi tego miasta w Wojewódzkim Archiwum. Przy tym żywo interesuje się opowieściami ludowymi. Napisała „Pabianice w legendzie”, w pracy tej przytoczyła bardzo wiele interesujących opowieści i wątków. (…)

W humoresce Antoniego Potemkowskiego zamieszczonej w książce „Przedstawiamy humor polski”, 1984  pojawiają się Pabianice.  Dwóch znajomych bezskutecznie próbuje zorganizować spotkanie w czasach, kiedy nie było telefonów komórkowych i e-maili.

Jakiś pan zaczepił mnie na przystanku tramwajowym. Po chwili wyszło na jaw, że jest to niejaki Franio, z którym sąsiadowałem przed paroma laty.

- Szalenie się cieszę – rzekł Franio.

- Mnie  też jest bardzo miło – odparłem.

- Zdzwonimy się – zaproponował. Zgodziłem się z entuzjazmem. Po paru dniach Franuś zadzwonił. Umówiliśmy się na najbliższy czwartek. W przeddzień Franio zadzwonił ponownie. Było mu bardzo przykro, ale sprawy nie cierpiące zwłoki wzywały go do Pabianic. Przełożyliśmy spotkanie na niedzielę. W sobotę uświadomiłem sobie, że niedzielę mam zajętą. Powiadomiłem Frania depeszą, proponując piątek. Franio wyraził listownie zgodę. We czwartek koło północy zadzwonił z Pułtuska. Coś się przeciągnęło Franiowi ponad planowany termin. Proponował poniedziałek,   itd.

Jerzy Peterkiewicz napisał monografię mariawitów, w której  wymienia Pabianice.

Jerzy Peterkiewicz „The Third Adam”, 1975: (…) We welcome you, Beautiful Crown composed of the twelve daughters of our most beloved Little Mother. It was you that Saint John  saw made of twelve stars. The conceit of the twelve delighted the Archbishop, and the priestesses were moved by this proof of divine inspiration. (…) During their visit the newly consecrated Bishop Bartholomew preached in the town of Pabianice, extolling the Woman who in the divine plans was meant to be the crown of the creation. (...)

J. Peterkiewicz (1916-2007) – prozaik, poeta, historyk literatury, profesor Uniwersytetu Londyńskiego.

W 1979 roku ukazała się, owiana tajemnicą, książka Jerzego Andrzejewskiego „Miazga”. Główny wątek powieści to ślub pary warszawskich aktorów Moniki Panek, córki dygnitarza rodem z Pabianic i Konrada Kellera. Powieść miała prezentować panoramę polskiego społeczeństwa lat 60. XX wieku.  Biogramy  członków rodziny Panków autor zamieścił w rozdziale „Intermedium czyli życiorysy alla polacca”.

PANEK LEOPOLD – ur. 7 XI 1910 w Pabianicach pod Łodzią, w rodzinie robotniczej, syn Zenona Panka i Stanisławy z Woźniaków. Szkołę średnią ukończył w Łodzi w 1930, po czym przeniósł się do Warszawy, zapisał na wydział chemii Uniwersytetu Warszawskiego, lecz parokrotnie na skutek trudnych warunków materialnych musiał studia przerwać, ukończył je dopiero w 1937. Należał do młodzieżowej organizacji lewicowej, Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Pod koniec 1936 poznał manikiurzystkę w firmie „Ewaryst”, Zofię Motyl, i ożenił się z nią w lutym roku następnego, uznając urodzonego w lipcu Ksawerego za syna własnego. Po otrzymaniu dyplomu, nie mogąc znaleźć w Warszawie zatrudnienia, chciał się przenieść do rodzinnych Pabianic, gdzie mógłby liczyć na posadę w Zakładach Chemicznych Herynga, uległ jednak sprzeciwowi żony, która podobne rozwiązanie trudności bytowych uważałaby za osobistą porażkę. Dzięki stosunkom Zofii otrzymał kilka dobrze płatnych korepetycji w zamożnych domach. W roku szkolnym 1938/39 był wykładowcą na wieczorowych kursach Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Ranny w kampanii wrześniowej, w ostatniej bitwie, jaka się rozegrała pod Kockiem w pierwszych dniach października, uniknął niewoli dzięki pomocy, jaka mu okazał jeden z żołnierzy  jego kompanii młody komunista, Stefan Raszewski.

Po powrocie do Warszawy z końcem listopada 1939 pomagał żonie, zresztą z niewielkimi sukcesami w jej transakcjach walutowych. Podtrzymując znajomość ze Stefanem Raszewskim wstąpił za jego namowa do komunistycznej organizacji podziemnej, Związku Walki Wyzwoleńczej. Od marca 1942 członek nowo utworzonej partii komunistycznej, Polskiej Partii Robotniczej. W latach 1942-1944 w partyzantce Armii Ludowej, najpierw  na Lubelszczyźnie potem na terenie województwa kieleckiego, gdzie w stopniu majora, pseudonim „Zenon” dowodził większym oddziałem. W lasach janowskich uratował życie ciężko rannemu Raszewskiemu, wówczas już pułkownikowi i dowódcy partyzanckiego na kielecczyźnie. Natychmiast po wyzwoleniu w styczniu 1945 mianowany prezydentem Kielc.

Żonę wraz z dwojgiem dzieci: ośmioletnim Ksawerym i urodzoną w 1943 Moniką odnalazł dopiero w marcu w Zakopanem, gdzie Zofia Panek założyła po Powstaniu małą kawiarenkę. W roku 1947 wojewoda białostocki. Poseł do Sejmu Ustawodawczego i również wybierany posłem we wszystkich następnych kadencjach. Członek PZPR, w latach 1951-1954 ambasador PRL w Holandii. 1954-1957 prezes Filmu Polskiego. 1957-1960 dyrektor Biura Podróży „Orbis”, od 1962 dyrektor Państwowego Instytutu Prasowego.

PANEK ZOFIA – ur. 15 V 1914 w Warszawie, córka Władysława i Rozalii z Motylów, właścicieli sklepiku z nabiałem przy ulicy Zielnej. Z szóstej klasy gimnazjalnej usunięta z pensji za złe sprawowanie, ukończyła kursa kosmetyczne i dzięki urodzie oraz protekcjom dostała w roku 1935 posadę manikiurzystki w znanej firmie „Ewaryst” na Marszałkowskiej. Nawiązawszy z jednym z klientów, młodym hrabią Ksawerym Sulemirskim romans, zaszła w ciąże. Porzucona, przyjęła oświadczyny Leopolda Panka i wyszła za niego za mąż w lutym 1937 roku. Urodzony w lipcu Ksawery otrzymał oczywiście nazwisko Panek i wychowywany był w nieświadomości swego pochodzenia. Zaraz po ślubie Zofia zdecydowanie przeciwstawiła się planom męża, który nie mogąc znaleźć zajęcia w Warszawie, myślał o powrocie do rodzinnych Pabianic, gdzie mógłby liczyć na posadę w Zakładach Chemicznych Karola Wanerta. Dzięki jej stosunkom Leopold otrzymał dość nieźle płatne korepetycje. Natomiast wszystkie pieniądze otrzymane od swego arystokratycznego kochanka Zofia ulokowała w dolarach i zlocie, co się bardzo okazało przydatne, gdy w okresie okupacji zaczęła handlować walutami i biżuterią.

Przebywając latem 1944 wraz z dziećmi na wakacjach w Poroninie, pod Zakopanem, uniknęła dzięki temu Powstania Warszawskiego i chociaż straciła znaczny majątek, ulokowany w obrazach, srebrach, dywanach i porcelanie, zachowała przy sobie dostateczną ilość złota i biżuterii, aby założyć w Zakopanem małą kawiarenkę, bardzo modną, gdy po upadku Powstania tłumy warszawiaków ściągnęły do Zakopanego.

Matka: Ksawerego (1937), Moniki (1942) oraz Gustawa (1948). Z jej licznego rodzeństwa żyje tylko młodszy brat, Stanisław Motyl (ur. 1922), obecnie prałat w Opolu.

PANEK MONIKA – ur. 19 II 1943 w Warszawie, córka Leopolda Panka i Zofii z Motylów. Gdy ojciec jej był ambasadorem w Holandii, chodziła trzy lata w Hadze do angielskiej szkoły dla dzieci dyplomatów. Maturę zdała w Warszawie w 1961, w latach 1961-1965 studia na wydziale aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej. Większość wakacji spędzała za granica: we Włoszech, Francji i w Jugosławii. Od sezonu 1965/66 aktorka Teatru Stołecznego. W 1966, po Akademii Pierwszomajowej , na której występowała w części artystycznej, została kochanką przyjaciela swego ojca, Stefana Raszewskiego, sekretarza Komitetu Centralnego. Bardzo piękna i ambitna, lecz bez większych zdolności, pokazuje się na scenie dość często, występuje również w radio i telewizji, jeśli jednak jej rolę spotykają się z uznaniem krytyków – zawdzięcza te zdawkowe komplementa przede wszystkim swoim rozległym koneksjom i sytuacji towarzyskiej. Chcąc umocnić swoją pozycję w teatrze flirtuje ze znakomitym aktorem, Konradem Kellerem, doprowadzając do ślubu, który planowany pierwotnie na maj 1969, został ze względu na przygotowywanego przez Eryka Wanerta  Mackbetha przeniesiony na termin wcześniejszy, 19 kwietnia.

PANEK ZENON (1885-1942) – ur. w Pabianicach pod Łodzią, robotnik w Zakładach Włókienniczych Herynga, później należących do Karola Wanerta. W 1909 ożenił się ze Stanisławą Woźniak. Miał z nią troje dzieci. Leopolda (ur. 1910), Mariannę (ur. 1912) oraz Józefa (ur. 1913). Członek Polskiej Partii Socjalistycznej. W czasie okupacji brał udział w ruchu podziemnym a ponieważ tereny województwa łódzkiego zostały przyłączone do Reichu, warunki pracy konspiratorskiej były wyjątkowo trudne i niebezpieczne. Po odkryciu w listopadzie 1942 przez Gestapo w jego mieszkaniu tajnej radiostacji, zamordowany w czasie śledztwa.

PANEK STANISŁAWA (1887-1942) –ur. w Pabianicach pod Łodzią w rodzinie robotniczej, tkaczka w Zakładach Włókienniczych Herynga, później należących do Karola Wanerta. W 1909 wyszła za mąż  za Zenona Panka. Miała z nim troje dzieci. Leopolda (ur. 1910), Mariannę (ur. 1912) oraz Józefa (ur. 1913). W czasie okupacji brała wraz z mężem udział w ruchu podziemnym. Aresztowana równocześnie z mężem w listopadzie 1942, zmarła w wyniku tortur, jakim ją poddano na Gestapo w czasie śledztwa.

PANEK JÓZEF (1913-1945) – ur. w Pabianicach, syn Zenona Panka i Stanisławy z Woźniaków. Robotnik w Zakładach Włókienniczych Herynga, należących do Karola Wanerta. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niewoli rosyjskiej. Żołnierz I Armii, uformowanej na terenie Związku Radzieckiego. Zginął w maju w czasie zdobywania Berlina.

PANEK MARIANNA (1912-1917) – ur. w Pabianicach, córka Zenona Panka i Stanisławy z Woźniaków. Umarła we wczesnym dzieciństwie na szkarlatynę.

PANEK KSAWERY – ur. 19 VII 1937 w Warszawie, według metryki syn Leopolda Panka z Zofii z Motylów, w istocie syn Zofii Motyl i hrabiego Ksawerego Sulemirskiego, który zginął pod Tobrukiem w roku 1941. W szkole podstawowej i liceum uczeń bardzo przeciętny, chimeryczny i niesforny (robi maturę w 1955), dopiero na studiach wyższych (wydział filozoficzny Na Uniwersytecie Warszawskim) zabłysnął nieprzeciętna inteligencją. W roku 1960 otrzymał tytuł magistra na podstawie pracy „Jaspers jako krytyk pozytywizmu” oraz stanowisko asystenta przy Katedrze Filozofii Nowożytnej. Jeszcze w okresie studiów wyprowadził się z domu, otrzymując dzięki zagranicznym oszczędnościom matki dewizowe mieszkanie w nowoczesnym wieżowcu. W roku 1963 ukończył pracę doktorską „Kategorie czasu w teozofii Jakuba Boehma” i po jej obronie otrzymał doktorat oraz awansował na starszego asystenta. W latach 1964-1965 przebywał na stypendium fundacji Rockefellera w Holandii, w NRF i we Francji. Po powrocie do kraju, gdy coraz bardziej zacieśniały się i tak niezbyt szerokie marginesy wolności myśli i słowa, Ksawery coraz więcej począł pić i także coraz więcej czasu oraz energii poświęcać swoim powikłanym sprawom erotycznym. Latem roku 1966 poznał w Sopocie Marka Kurana i nakłonił go, zresztą z powodzeniem, aby młody poeta przeniósł się do warszawy i z nim zamieszkał.

W roku 1968, po wypadkach marcowych, gdy ofiarami czystek przeprowadzonych na wszystkich polskich wyższych uczelniach padło tak wielu wybitnych naukowców, Ksawery panek został usunięty z Uniwersytetu. Zarabia na życie, pisząc w charakterze „murzyna” prace magisterskie dla wyższych urzędników.

PANEK GUSTAW – ur. 27 IX 1948 w Białymstoku, syn Leopolda Panka i Zofii z Motylów. Bez żadnych zainteresowań intelektualnych i artystycznych, fizycznie, a także i psychicznie podobny do ojca, może tylko bardziej od niego niezależny, zafascynowany od najmłodszych lat techniką i sportem – kiepsko się uczył w Szkole Podstawowej i mimo gwałtownych sprzeciwów matki zrezygnował z liceum, zapisując się do technikum samochodowego. Ukończywszy je w roku 1967 wyjechał natychmiast do Olsztyna, gdzie w roku następnym ożenił się z Krystyną Urbańską, ekspedientką w Domu Towarowym. Z rodziny, zawiadomionej o tym wydarzeniu, przyjechał na ślub tylko Leopold Panek.

Jerzy Andrzejewski (1909-1983) – prozaik, publicysta, scenarzysta, polityk, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników.

Ignacy Płażewski w „Dziejach polskiej fotografii 1839-1939”, 2003 wymienia Karola Gaertnera, farmaceutę z Pabianic, który uczestniczył w Ogólnopolskiej Wystawie Fotograficznej ŚWIATŁOCIEŃ w Poznaniu oraz publikował w pierwszym czasopiśmie fotograficznym w niepodległej Polsce – „Światłocień”.

Gaertner Karol. Jeden z pierwszych szermierzy w walce o poziom polskiej fotografii artystycznej po wojnie 1914-1918. Farmaceuta z zawodu, pracujący w Pabianicach, wystąpił z pracami w przetłoku i bromoleju na wystawie „Światłocień” w Poznaniu w 1923 r. W miesięczniku „Światłocień” drukował artykuły: „Szlakami sztuki fotograficznej”, „O sztuce  i zadowoleniu artystycznym”, które zapowiadały dobrego publicystę fotograficznego.  Niestety, poza powyższymi artykułami i kilkoma recenzjami z wystaw łódzkich więcej nie opublikował.

Igor Newerly „Pamiątka z Celulozy”, 1952. Autor opisuje dzieje papierni we Włocławku, którą przejął papiernik z Pabianic : (…) Zaleciało śmietnikami, które jak maciejkę czuć najmocniej o zachodzie.  Gorejący czerwienią kurz, wzbity przez dzieciaki, opadał z wolna. Uciszała się wrzawa, wyraźniej słyszało się teraz czyjeś w boleściach charczenie i Korbala mówiącego wciąż o Celulozie. Jak ją – „Za śmieszne pieniądze, za marki kupił!” – papiernik jeden z Pabianic, Senger. – Gryzł się tym, gryzł i ze zgryzoty zmarł. (…)

Niegdyś w sklepie  Pabianickiej Fabryki Odzieżowej „Pabia” zakupów dokonywali rozmaici dygnitarze. Janusz Anderman „Największy słoń świata”, 2003: (…) Nie ustają bezprzykładne ataki na marszałek Senatu Alicję Grześkowiak. Wredne informacje i kąśliwe komentarze kłębią się na łamach prasy.  Chybiony politycznie artykuł mogliśmy przeczytać jakiś czas temu w „Życiu Pabianic”. Autor szydzi z Alicji Grześkowiak, która zjawiła się w Pabianicach po jakoby zbędne trzy granatowe garsonki i jasną  bluzkę: „Ze stolicy wiózł ją służbowy samochód (czarne bmw) z kierowcą i uzbrojonymi agentami BOR-u. Autor szydzi ” […] Przymiarka bluzek, spódnic i żakietów zajęła pani marszałek niemal dwie i pół godziny. Spokoju pani marszałek podczas przymiarki strzegły załogi aż trzech radiowozów”. Lecz prawda o celu wizyty w Pabianicach musiała jednak wypłynąć, choć autor złośliwie stara się prawdę tę uczernić: marszałek Senatu odwiedziła miejscowy szpital.

Janusz Anderman – prozaik, scenarzysta, reżyser, tłumacz.

W listopadzie 1933 roku w Światowidzie, strona 5,  ukazał się artykuł „600 – lecie Miasta Pabianic” sygnowany przez  miejscowych krajoznawców.

Pabianice pod Łodzią obchodziły w tych dniach 600-lecie  swego istnienia.

Pabianice w najdawniejszych kronikach znane były jako kasztelania Chropy. Należały one do panujących w Polsce książąt. W r. 1086 Władysław Herman celem ubłagania od Boga dla żony swej Judyty potomka męskiego, ofiarował kasztelanię Chropy Kapitule krakowskiej. Bóg pobłogosławił hojnemu królowi, dając mu syna, Bolesława, zwanego Krzywoustym.

Z czasem kasztelania pabianicka rozrosła się znacznie i obejmowała dwa miasta, Pabianice i Rzgów, oraz kilkadziesiąt wsi, folwarków, młynów i hut. Prawa miejskie Pabianicom nadał Władysław Łokietek.

Dobrami „państwa pabiańskiego” zarządzali zazwyczaj tenutariusze, rekrutujący się przeważnie spośród kanoników krakowskich. Dla nich to Kapituła, w roku 1565 wzniosła piękny zamek w stylu renesansu krakowskiego, po dziś dzień zachowany i będący największą  ozdobą miasta. Rozwijające się pięknie w XVI w. miasto zaczęło upadać w wieku XVII i XVIII, a to na skutek częstych pożarów, zarazy morowej i dokuczliwych przemarszów wojsk szwedzkich, pruskich, a nawet polskich.

W początkach wieku XIX poczyna się w Pabianicach ujawniać szybki rozwój przemysłu włókienniczego. Dzięki poparciu władz Królestwa Polskiego osiedlają się tu liczni przybysze z Saksonii i Prus, którzy dlatego, że posiadali warsztaty tkackie i fabrykowali przeważnie sukno nazwani zostali fabrykantami.

Wprowadzenie w roku 1850 pierwszej parowej maszyny zmienia zasadniczo charakter fabrykacji.

Dziś Pabianice liczą 49 tysięcy mieszkańców, których większość stanowią robotnicy, zatrudnieni w przemyśle włókienniczym i bawełnianym.  

Tekst ilustrowała panorama Pabianic z fabrykami i wieżami kościoła  NMP oraz  zdjęcia zamku i kościoła św. Mateusza.

Światowid  był  tygodnikiem społeczno-kulturalnym wydawanym w Krakowie w latach 1924-1939. Pismo przynosiło relacje z bieżących wydarzeń politycznych, kulturalnych i naukowych z kraju i zagranicy. Miało formę kroniki tygodniowej. Każdy numer pisma ilustrowało kilkadziesiąt fotografii. Nakład pisma wynosił 40 tys. egzemplarzy.

Światowid. 1933, nr 48

Józef Szczypka w „Przypomnieniu”, 1975  daje społeczną charakterystykę międzywojennych Pabianic. Wyróżnia  biedotę – robotników i straganiarzy, arystokrację przemysłową oraz „szlachtę zagrodową”, czyli  mieszczan zajmujących się głównie rolnictwem i rzemiosłem,  o rodowodzie, w niektórych przypadkach, staropolskim. Tych ostatnich nazywano także łykami pabianickimi (łyko- materiał drewniany służący do produkcji obuwia, koszy, mat itp.).

(…) Z jednej strony – anonimowa rzesza robotników i stragarniarskiej biedoty żydowskiej, z drugiej strony – wąska, ale widoczna, firmowana szyldami „arystokracja” przemysłowa i hurtownicza, i z trzeciej strony – zamykająca się  w staromiejskim getcie tak charakterystyczna dla Pabianic kasta „łyków staromiejskich”, obrosła tradycjami wsiowymi – jakiś miejski odpowiednik szlachty zagrodowej.  

M. Urbanek w pracy „Tuwim”, 2004  cytuje list, przebywającego w Brazylii, poety do siostry, w którym charakteryzuje poziom umysłowy  miejscowej Polonii.

(…) Miejscowa Polonia jest może bardzo poczciwa, ale poziom jej umysłowy jest typu „Tczew”, „Starogard”, a w najlepszym wypadku „Pabianice” pisał Tuwim do siostry z Rio.

Pabianiczanie emigrowali do Brazylii w XIX wieku. Nie mieli tam łatwego życia  i musieli  się konfrontować z „dzikimi Indianami”, o czym czytamy w książce Euzebiusza Basińskiego „Polonia solidarna z macierzą”, 1971 :  (…) Opowiadała mi przed laty w Rio Grande babka mojej żony, pochodząca z Pabianic, że w latach 80. Niemcy skierowali ich transport do puszczy nad rzeką Rio de Ouro, zamieszkałej przez dzikie plemię Botokudów. Od najbliższej kolonii niemieckiej Brasᶏue dzielił osadę polską dzień drogi pieszej ścieżkami przez góry. Żeby zaopatrzyć się w sól i naftę, musiała dźwigać na plecach kosz z kurami w jedna stronę caluteńki dzień, zanocować w faktorii u Niemca, wymienić ten żywy towar na artykuły przemysłowe i znowu wędrować cały dzień z powrotem w nieustannej obawie przed napadem dzikich Indian.

Na początku XX wieku  występował jeszcze zwyczaj czerwcowego palenia  zużytych mioteł w dzień  św. Jana. Stanisław Kalabiński w pracy „Polska klasa robotnicza - lata 1870-1918: Królestwo Polskie”, 1978 pisze: W Łodzi palono na przedmieściach kupałowe ognie, a w Pabianicach stare miotły, które zbierano przez cały rok, aby ogniska były okazałe.

Leon Gomulicki w opowiadaniu „Retkińcy”, 1954  przedstawia  próbę  udzielenia pomocy  pabianickim robotnikom przez mieszkańców  Retkini  w czasie pamiętnego strajku w 1933 roku.

(…) W marcu wybuchł strajk powszechnych. Strajkowała cała Łódź. Strajk ogarnął również włókniarzy z okolicznych ośrodków przemysłowych. W dziesiątym dniu doszło do starć w Pabianicach. Patrol policji zaatakował strajkujących, a kiedy zebrał się tłum – rozpoczął strzelaninę, podczas której zginęło pięciu robotników. Do zwłok nie pozwolono zbliżyć się nawet rodzinom. W nocy, pod eskorta z bronią maszynową, wywieziono zamordowanych na cmentarz i pochowano. Groźna wiadomość o zbrodni błyskawicznie rozeszła się po okolicznych miejscowościach, dotarła do dzielnic robotniczej Łodzi, poruszyła pobliskie wioski i osiedla. Na zebraniach organizacji podawano hasła. Nina usłyszała je wieczorem w ogródku szewca retkińskiego, u którego zbierała się jej grupa. „Cześć pamięci bohaterów proletariatu! Cześć walczącym włókniarzom łódzkim! Precz z faszystowskim rządem terroru, nędzy i wojny! Niech żyje strajk powszechny w Polsce!”

Nazajutrz na ulicach Łodzi od wczesnego ranka zbierały się tłumy, formowały się pochody protestacyjne. Na ich drodze wyrastały żywe zapory konnych i pieszych patroli policyjnych. Wtedy lawina ludzka, omijając ulice, ruszyła wprost przez pola w stronę Pabianic.

W Retkini niepokój zapanował jeszcze z wieczora. Wzdłuż parkanów zbierały się grupy żywo gestykulujących ludzi. Do bram wychodziły staruszki, które podejrzliwie obserwowały te skupiska i zwoływały dzieci do domów.

Przez całą noc pod oknem mieszkania Bandosiaków rozlegały się kroki i słychać było podniesione glosy. Bandosiakowa kilka razy wstawała, podchodziła do okna i obserwowała krążące wzdłuż toru ciemne postacie:. Nad ranem, gdy w braku innego zajęcia zaczęła obierać kartofle, Nina wstała, ubrała się szybko i zdjęła płaszcz z wieszaka.

- Dokąd to? – zapytała matka.

Nina nie odpowiedziała, włożyła płaszcz i skierowała się w stronę drzwi. Bojąc się puścić  córkę sama, Bandosiakowa wybiegła za nią. Zdążyła tylko narzucić chustkę.

Na ulicach roiło się od tłumów. Potok ludzki przelewał się w jednym kierunku: od Karolewa, za nasyp kolejowy, w pole. Ujrzawszy Bandosiakową znajomy robotnik z Pieprzorki krzyknął:

- Na Pabianice ruszamy! … cały lud roboczy!

Szukając córki, którą od razu straciła z oczu, Bandosiakowa weszła na nasyp kolejowy. Było stąd widać pole, od którego wiał zimny wiatr. Na zeszłorocznym rudym zaroście trawy widniały jeszcze gdzieniegdzie płaty nie stajałego śniegu. Wyzierająca spod nich ziemia wyglądała jak bochen suchego chleba pokryty pleśnią. Tłum z Karolewa i Retkini płynął nierównymi strumykami w jednym kierunku: tam gdzie w szarości poranka majaczył niewyraźny rząd drzew wzdłuż drogi wiodącej na Łaskowice.

Bandosiakowa zbiegła za innymi z wysokiego nasypu w nadziei, ze spotka córkę. Znalazłszy się na łące zorientowała się, że ludzie walą ze wszystkich stron: od Łodzi, od lasku lublińskiego, i na spotkanie retkińcom – od strony lotniska, gdzie było widać równe, podobne do karcianych domków, dachy garaży. W tych tłumach można było spotkać robotników i chłopów, strajkujących i bezrobotnych, ludzi ubranych przyzwoicie i nędzarzy w łachmanach.

- Z kulomiotów strzelają, bandyci! –zawołał jakiś bardzo wzburzony robotnik i pogroził pięścią w stronę lotniska, skąd rozlegały się dalekie odgłosy strzałów.

- Mówiłem, że trzeba iść przez lasek. Stamtąd na Pabianice prosta droga – przekonywał idący za nim niziutki człowieczek w płaszczu o wiele za długim na jego wzrost. Nie nadążał za towarzyszem i plątał się w przeświecających dziurami polach swej kapoty.

Przecinając pole ludzie zaczęli zawracać biegiem w stronę drogi. Targana straszliwą trwogą o córkę, Bandosiakowa rozglądała się niespokojnie. Cofający się tłum wyrzucił ją z powrotem na nasyp kolejowy. Obejrzała się: przez puste teraz pole posuwali się tyralierą żandarmi.

„A może ona już w domu?” – pomyślała i pobiegła wzdłuż toru.

Przed bramą w grupie ludzi stał Bandosiak.

- Pewnie do ciotki poleciała – uspokajał żonę, ale sam wróciwszy do mieszkania, zamiast siedzieć spokojnie, co chwila podchodził do okna. Gdy zapukano, aż poderwał się cały, nie była to jednak Nina. Wypadki dnia sprowadziły niespodziewanych gości: przyszedł stary grajek z bratankiem, który w grupie młodych chłopów wyruszył ze swej wioski do Pabianic. W zamieszaniu, które powstało w starciu z policją, natknął się na stryja. Obaj odcięci od Pabianic, razem z częścią rozproszonego pochodu zawrócili w stronę Retkini.

Trzeba było zająć się gośćmi. Przy stole usiadł młody Fornalczyk, jasnowłosy chłop o twarzy spalonej słońcem, i stary grajek. Bandosiakowa z troską obserwowała ojca: głębokie zmarszczki poorały jego policzki, oczy wyblakły, na rękach wystąpiły ciemne plamy. Przysłuchując się rozmowie staruszek brał cukier na czubek drżącej w jego palcach łyżeczki, wkładał do ust i żuł bezzębnymi dziąsłami.

- I cóż tam u was? – pytał Bandosiak zwracając się do chłopa.

- Ano – odpowiedział młody Fornalczyk – inspektora kijami przegnali. Cała wieś się cieszyła, tylko że niedługo. Policja przyjechała, krowy pozabierała. Co się działo! Malo do mordów nie doszło. Wiadomo, skrzywdzony składa w sobie krzywdy, póki nie wybuchnie …

Znów zapukano i wszedł Wacek Głowski z młodym rachmistrzem z biura „Francuzów”,  Kulickim. Bandosiakowa zobaczywszy ich rzuciła się w stronę Wacka.

Głowski zrozumiał jej ruch i pełne lęku spojrzenie.

- Proszę się nie obawiać. Córce nic się nie stało, jest w bezpiecznym miejscu – powiedział. Uwagę jego pochłonął młody Fornalczyk. Zwróciwszy się w jego stronę Wacek zaczął z oburzeniem opowiadać o Pabianicach. Mówił stojąc, blady z podniecenia, rzucając dokoła gniewne spojrzenia.

- Takie są nasze doświadczenia z Pabianic i  Łodzi – zakończył – a to wszakże tylko słabe naśladowanie czynów słynnych oprawców, sadystów z łuckiej defy, którzy wlewają swym ofiarom do nosa wodę z octem lub benzyną, stosują takie tortury, że przesłuchiwani wpadają w obłęd. A bestialskie egzekucje nad chłopami z gwałceniem kobiet, rzezią dzieci i starców, paleniem wsi, niszczeniem zboża! W jednej wsi skatowanym chłopom kazano pluć sobie wzajemnie w twarz, a ich córkom całować policjantów po butach.

Młody Fornalczyk odstawił pusty kubek po herbacie, którą podała mu Bandosiakowa, i powiedział nie patrząc na Głowskiego:

- A wy, panie, może byście tak do nas przyjechali? Chłopcy nasi chętnie was posłuchają. Do nas z Pabianic już kilku takich chodziło. (…)

Leon Gomolicki (1903-1988) – poeta, prozaik, krytyk i historyk literatury.

Łukasz Maciejewski w książce „Aktorki”, 2017  przedstawia Grażynę Błęcką-Kolską z Kolumny, która poszła do szkoły aktorskiej z inspiracji pabianickiego instruktora teatralnego Wiktora Jarzębskiego (1932-1983).

(…) Do dzisiaj pamiętam jego uwagi. Mówił mi na przykład: ”Powiedz ten tekst tak, jakbyś biegła przez szpitalny korytarz – nocą, w ciemności”. To do mnie trafiało. To właśnie pan Jarzębski namówił mnie, żebym pojechała na tak zwane dni otwarte do szkoły filmowej w Łodzi.

(…) Kolumna przypomina trochę podwarszawski Świder, szlachetne drewniane domy na linii otwockiej. Przed wojną to było miejsce, do którego przeprowadzali się ludzie z Łodzi czy z Pabianic. Piękne widoki, świeże powietrze, kontakt z naturą. W willach mieszkali Żydzi, Polacy, trochę Niemców i Rosjan. Styk kultur, koegzystencja. No a potem wiadomo, wybuchła wojna. I koniec szczęścia. (…)  

Ryszard Dyliński i inni „Z literą „P”: Polacy na robotach przymusowych w hitlerowskiej Rzeszy …”, 1976. Autor wspomnień pisze: (…) Tymczasem po ciężkich walkach o Piątek rów ten był pełen trupów ludzi oraz padliny zwierzęcej, to groziło epidemią. Po dwóch dniach pobytu w Piątku popędzono nas do Zgierza. Tam załadowano do wagonów towarowych, powieziono do Pabianic i ulokowano w fabryce włókienniczej Kindlera. Było nas kilka tysięcy. Spaliśmy w hali fabrycznej. Na drugi dzień otrzymaliśmy obiad gotowany. Była to zupa z dużą ilością mięsa. Jednak głód był tak duży, że nie zastanawialiśmy się nad tym  - kto zjadł dużo ten odchorował. Świadczyły o tym latryny, w których było dużo krwi z kałem. Były to niewątpliwie również skutki picia wody z owego rowu w Piątku. Pewną liczbę chorych wywieziono z obozu, rzekomo do szpitala. (…)

Eugenia Podgórska w pracy „Szkolnictwo elementarne w Łodzi w latach 1808-1914”, 1966  podaje, że „Dnia 3 kwietnia 1861 r. niejaki Adolf Czarlem z Pabianic prosił prezydenta Łodzi o udzielenie mu zezwolenia na zamieszkanie, gdyż na życzenie mieszkańców miał założyć szkołę , na co uzyskał zgodę Kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego. 

Andrzej Fesnak w pracy „Jakie decyzje finansowe podejmują  bogaci…”, 2011 stwierdza: (…) Finansowa pętla długów  prowadzi po prostu do tragedii. Według informacji z policji w 2007 roku 7 osób w Pabianicach popełniło samobójstwo na tle problemów finansowych.

Ludwik Hass w książce „Zasady w godzinie próby – wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1929-1941”, 1987  informuje o pabianickim klubie rotariańskim:

(…) Dynamicznie rozwijał się ruch rotariański. W 1934 r. powstały  jego kolejne kluby w Katowicach i Gdyni, w roku następnym w Bielsku, Lwowie i Bydgoszczy. Ostatni, utworzony w grudniu jako ósmy w Polsce – rozwiązał się dobrowolnie w styczniu 1937 r. pod naciskiem wrogiej propagandy nacjonalistyczno-klerykalnej. Za to w sierpniu roku następnego został powołany do życia nowy w Pabianicach. Nie zdołano zrealizować zamiarów utworzenia placówek w Stanisławowie, Krynicy i Zakopanem, czego się jeszcze w 1935 r. Kraków podjął. (…) Liczba członków powoli nadal wzrastała i 1  stycznia 1939 r. osiągnęła stan 229, z czego 79 przypadało na Warszawę, 34 na Łódź, zaś najmłodsza placówka pabianicka liczyła ich zaledwie 12.

Henryk Syska w książce „Od Kmiotka do Zarania: z historii prasy ludowej”, 1949 pisze: Otóż w miasteczku Pabianice pod Łodzią na 102 pozycje czasopism w języku polskim, które odbierano tu na poczcie w 1888 roku, więcej jak ¼ egzemplarzy, bo aż 26 idzie na rachunek Gazety Świątecznej. Dla porównania warto jeszcze zaznaczyć, że konkurentka jej Zorza, docierała tu jedynie w trzech egzemplarzach.(…)

Gazeta Świąteczna – tygodnik popularno-oświatowy dla ludu 1881-1939 założony przez Konrada Prószyńskiego. Redaktor  wykorzystał jako pierwszy na szeroką skalę listy do redakcji. W gazecie ukazywały się również listy z Pabianic.  

Pabianiczanie chętnie pisywali do gazet, szukając niekiedy wsparcia.   Świat z  24 stycznia 1914 roku zamieścił  ”odpowiedź redakcji” : Prenumeratorom z Pabjanic. Z powodu nawału natarczywych żądań, jakiemi Świat jest zasypywany dotyczących adresów różnych miliarderów amerykańskich, redakcja postanowiła w kwestii tej nie udzielać odpowiedzi.

Świat – tygodnik społeczno-kulturalny wydawany w Warszawie w latach 1906-1939.

W łódzkim tygodniku satyrycznym  Śmiech, nr 8/1912  ukazał się taki oto ”humor”: 

Co to są Pabjanice?

Pabjanice to jest bardzo mądre miasto.

Mądrzejsze od Warszawy?

Oho, pięć razy, panie,  mądrzejsze.

Pięć razy! W jakiż to sposób się stało?

W bardzo prosty. Warszawa ma przecież tylko jednego doktora, który jest pierwszym między literatami. Pabjanice mają ich, natomiast aż pięciu.

Śmiech. Tygodnik Humorystyczno-Satyryczny ukazywał się w latach 1912-1914.

Kalendarzyk Warszawy, 28 IV - 5 V 1884: W nocy z soboty na niedzielę uległa wypadkowi rodzina P., wracająca z Łodzi do Pabianic. Karetka, dość szeroka i fundamentalnie zbudowana, wskutek wybojów szosy przewróciła się. Powożący Ładuga spadł z kozła i zranił się tak ciężko o kamień w głowę, że nazajutrz życie zakończył. Państwo P. i ich troje dzieci, prócz potłuczenia i przestrachu, innego szwanku nie ponieśli. Wszystkiemu winne nasze kiepskie drogi. 

Marzena Jaworska „Odzyskana kolekcja  powstańczej poczty” w: Cenne, bezcenne, utracone, nr 1/2008:  (…) Manfred Schulze – niemiecki przemysłowiec, znany w środowisku filatelistów kolekcjoner poloników, członek zagraniczny Polskiej Akademii Filatelistyki, ma również rodzinne powiązania z Polską. Jego żona jest Polką, pochodzącą z Pabianic, a plotka głosi, że również córką pierwszego szefa Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie Zachodnim. Do Niemiec przyjechała w latach 60. i tam też poznała swojego przyszłego męża. (…)

Władysław Zambrzycki „Jak sprzedałem kolumnę  Zygmunta”, felieton opublikowany w Wieczorze Warszawy, nr 17/1946: (…) Z Brzezin, Pabianic i Łodzi zwozili do Warszawy chałupnicy gotowe ubrania, które w żargonie krawiecko-kupieckim nazywały się „tandetą”. Tandetę sprzedawano najtaniej na Wołówce, dwa razy drożej na Świętokrzyskiej, a trzy lub cztery razy drożej w magazynach. Żaden kupiec jednak nie obył się przy transakcjach ubraniowych bez pośrednictwa pana Hapka. Pan Hapek był „niekoronowanym królem tandety”. Dorobił się też na tym handlu kolosalnego majątku. (…)

Życie Warszawy , nr 227/1947 r. : Przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Łodzi odpowiadał za „szeptaną” propagandę 41-letni Erwin Maglowicz, mieszkaniec Pabianic. Posiadał we Wrocławiu składnicę środków opatrunkowych i w związku z tym odbywał często podróże z Wrocławia do Pabianic i Łodzi. W maju br. przyjechał on na Zielone Święta do Pabianic, gdzie w gronie przyjaciół rozszerzał fantastyczne plotki, lżąc Rząd Rzeczypospolitej. Prokurator podkreślił napięcie złej woli oskarżonego. Sąd wydał wyrok, skazujący Maglowicza na 5 lat więzienia, konfiskatę mienia i utratę praw na 3 lata.

Tadeusz Gicgier „O człowieku, któremu wystarczał ogarek”, 1979 : (…) Miałem okazję przekonać się o tym przed rokiem, w czasie majowych dni książki i prasy na imprezie autorskiej w Pabianicach. Obecne na sali dwie  panie, dowiedziawszy się, że podróżuję ostatnio po Białostocczyźnie zaczęły się dopytywać, jak teraz wygląda ich rodzinna Łomża, i nie chciały o niczym innym słuchać, jak tylko o Łomży. (…)

Iza Moszczeńska „Rzecz o znaczeniu Uniwersytetów Powszechnych”, 1907: (..) Najstarsze bawełniane perkale i barchany wyrabiane są z włókna rośliny, która rośnie w gorących krajach – za dalekimi morzami. Oto jak przez wymianę wytworów swej pracy ludzkość dochodzi dziś do zaspokojenia swoich potrzeb – do dobrobytu. Gdyby jaka złośliwa liszka, rozmnożywszy się, zniszczyła pola bawełną obsiane, nasze krajowe fabryki w Łodzi, Zawierciu, Tomaszowie i Pabjanicach musiałyby prace przerwać, albo co najmniej obrót zmniejszyć, a cenę towaru w dwójnasób podnieść. (…)

Mikołaj S. Kunicki  w pracy „The Polish Crusader: The Life and politics of Bolesław Piasecki”, 2004 pisze, że matką założyciela Stowarzyszenia Pax była pabianiczanka Pelagia Kotnowska.

(…) He was the first child of Ludomir Piasecki, born in Raczyce on August 10, 1876 and Pelagia Kotnowska, born in Pabianice on March 6, 1881.

Stowarzyszenie Pax to prokomunistyczna organizacja utworzona w 1947 r. przez Bolesława Piaseckiego i innych działaczy przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga.

Baruch Milch „Testament”, 2001: (…) sam znałem jednego żydowskiego inżyniera, współwłaściciela fabryki jedwabiu w Pabianicach, który mieszkał na ulicy Senatorskiej w eleganckim sześciopokojowym mieszkaniu. Dzieci jego o żydostwie mało co wiedziały – z wyjątkiem tego, że nie mogły studiować tego, co pragnęły – a on sam całkiem dobrze czuł się w swojej skórze, nawet w obecnej Warszawie.

„Jak pracują obce wywiady w Polsce: proces Turnera”, 1951: (…) Brytyjczycy poszukują adwokata, który by załatwiał sprawy obywateli angielskich na terenie Łodzi, przy czym chodzi o to, żeby adwokat ten znał język angielski. Znałem język angielski, ponieważ byłem jakiś czas w Anglii, i powiedziałem, że jeżeli będą jakieś sprawy, to mogę się tym zająć. Po jakimś czasie, może upłynął miesiąc, poszedłem do konsulatu po odpowiedź na moją propozycję. Konsul mi wtedy powiedział, że otrzymał szereg pytań od brytyjskich obywateli odnośnie do kilku przedsiębiorstw. Chodziło mianowicie wtedy o Widzewską Manufakturę, o Niciarnię i o firmę Kindlera w Pabianicach. (…)

W  Myśli Niepodległej  wydawanej przez  Andrzeje Niemojewskiego, pisarza i poetę,  antyklerykała i antysemitę, (nr 93/1909 r.)   ukazał się tekst piętnujący pabianicką „kołtunerię”.

W Pabianicach zdarzył się wypadek o którym prasa nasza milczy. Oto pewien młody ksiądz i pewna młoda panienka pokochali się, a gdy przyszło życie i powiedziało „ albo, albo”, uczciwy ksiądz nie zawahał się, ale zdjął sutannę i wziął z panną ślub. Zdawałoby się, że sprawa skończona. Nie, ona teraz się dopiero zaczyna. Panienka miała rodziców, miała rodzeństwo. Tłum fanatyczny na nich teraz poczyna się mścić. Nie mogą się pokazać na ulicy, aby ich nie spotykały obelgi i zniewagi.  Pensjonarki, kolegujące z siostrzyczką panny młodej, domagają się od przełożonej translokacji do innej ławki, aby nie siedzieć obok siostry „takiej” co księdza… uwiodła. Dawni przyjaciele stronią obecnie od rodziców panny jak od zapowietrzonych. Żyją w Polsce Średnie Wieki w całej pełni, żyje kultura „katolicka”, żyje owa słynna miłość bliźniego, tocząca pianę, wyklinająca, wygrażająca (…).

Reporter Myśli Niepodległej, nr 248/ 1913 r.  opisuje uczestników wyścigów konnych, którzy przyjeżdżają  do Pabianic z Warszawy.  Tor wyścigowy znajdował się w Ksawerowie.

Przypadek zrządził, iż w Łodzi siadam do pociągu specjalnego, który w okresie wyścigów konnych w Pabjanicach krążył między Warszawą a Łodzią.

Pociąg miał tylko wagony pierwszej i drugiej klasy. W klasie drugiej jechała publiczność, która, jak mi się zdawało ze względu na swe zasoby materialne jeździ zwykle klasą trzecią, a jeździłaby nawet czwarta, gdyby w naszych pociągach istniała.

Wszyscy byli podrażnieni, źli, mrukliwi. Naprzeciwko mnie siadł młodzieniec, wyglądający na ślusarczyka.

- Ile pan przegrał?

- Pięćdziesiąt rubli.

Obok mnie siedzi młoda dama, silnie podrażniona. Dowiedziałem się później, że jest żoną  woźnego.

- Ile pani przegrała?

- Sześćdziesiąt pięć rubli.

Do przedziału zagląda inna dama z mężem, siostrą i znajomym.

- Mańka, chodź grać, już znaleźliśmy karty.

Młoda dama, żona woźnego, wybiega gorączkowo. Miejsce jej zajmuje fryzjerczyk, mający może 19 lat.

- Ile pan przegrał?

- Czterdzieści rubli.

Naprzeciwko niego siedzi jakiś niższy urzędniczek, w mundurze z rozmaitymi naszywkami. Ma około pięćdziesiąt lat.

- Ile pan przegrał?

- Ja wygrałem, nie przegrałem. Wygrałem piętnaście rubli.

- A koszty biletu tam i z powrotem?

- To już odliczone.

- Czy szczęście zawsze panu dopisuje?

- Nie. Zwykle przegrywam w sezonie sto pięćdziesiąt do dwustu rubli.

- Nie żal panu pieniędzy?

- Proszę pana, jeden pije, drugi się łajdaczy, trzeci gra w totalizatora. To jeszcze najmniejsze zło. Ja, to nic. Ale ta pani, co to tu siedziała i teraz poszła grać w karty, to nieszczęście. Aby wydostać pieniądze na totalizatora…

- Domyślam się.

- Ej, kto wie, czy się pan może tego domyśleć. Pan wcale na takiego nie wygląda.

Zaczynam tłumaczyć młodym ludziom, jak fatalnej ulegają namiętności. Odpowiadają mi, że od czasu do czasu trzeba się zabawić. Maluję im wymowne obrazy innych zabaw, tanich a miłych wycieczek, krótkich podróży, a wreszcie opowiadam, że każdy Francuz pracuje tylko do lat czterdziestu, odmawiając sobie wszystkiego i ciułając pieniądze, aby potem odpoczywać, mając zabezpieczony późny  wiek męski i starość.

Pod wpływem moich opowiadań młodzieniec, który najwięcej przegrał, wybucha i poczyna przeklinać ”głupią” namiętność. Przytacza różne przykłady fatalnych skutków, nie wyłączając samobójstw. Gdy skończył nastała chwila ciszy. Wtedy ów urzędniczek rzekł w zamyśleniu:

- A jednak wszystkiemu winien był tor, bo Halina ( o ile dobrze nazwę zapamiętałem) na torze warszawskim byłaby przyszła pierwsza!

Młodzieniec, który najwięcej przegrał, zaprzeczył mu. Po chwili, zapominając zupełnie o poprzednim rozżaleniu, już dyskutował żarliwie. Cały przedział wziął udział w rozmowie. Czuć było, że na następnych wyścigach wszyscy cisnąć się będą do kasy totalizatora. Wstałem, wyszedłem, zatrzymałem się u drzwi innego przedziału. Te same typy. Te same rozmowy, zatrzymałem się kolejno u drzwi dalszych przedziałów. Przechodziłem z wagonu do wagonu. Rewidowano bilety kilkakrotnie. Wszystkie z Łodzi do warszawy. Był to ostatni pociąg w sezonie. Zgrani warszawiacy wracali do domu.  Zaledwie w klasie pierwszej spotkałem kilka osób z tak zwanej inteligencji. Ale na ogół jechały tak zwane sfery niższe, te sfery, na które demokracja nasza różnych obozów najwięcej liczyła jako na element zdrowy, trzeźwy, pracowity, zapalający się do ideału. (…)

Wyścigi konne w Ksawerowie były kojarzone z  Pabianicami.  Kurier Warszawski nr 166/1907  informował: W Ksawerowie pod Pabianicami odbyły się wyścigi konne, z przeznaczeniem dochodu dla łódzkiego pogotowia ratunkowego. Do wnętrza toru wjechało około 300 pojazdów prywatnych i prócz tego na wyścigi przybyło wielu jeźdźców konnych, cyklistów. Bieg odbył się  pomyślnie.

Zygmunt Bartkiewicz, pisarz z Pabianic, autor „Złego miasta”,  sportretował imprezę ksawerowską  w  171 numerze Kuriera Warszawskiego z 1907 roku:

Bo już jest takie małe St. Cloud w okolicach Łodzi. Nazywa się Ksawerów. Ksaverienhoff właściwiej bo wrażenie takie, jak gdyby zabawa odbywała się gdzieś na błoniach Hoppegarten lub Weissensee – bei Berlin, wo die Goldranunkel glϋhen. Ale my Niemcy jesteśmy wszędzie u siebie. Jako fala idzie gwar mowy niemieckiej, wszystkie dźwięki pokrywa. Z orkiestrą kozacką się zmaga – kto głośniej?

Rozpychają się, krzyczą, szerokie, gnaciaste, z gruba ciosane, mało rasowe postacie, a cała brutalna jaskrawość ich obyczajów uwypukla się jeszcze wyraźniej na tle tej zabawy, która koniecznie pewnej układności towarzyskiej, szczerze pańskiej miękkości obejścia, wymaga.

A szkoda, że przykre wrażenie dla ucha, bo mają kolor te ksawerowskie wyścigi. Barwnie, choć nie zawsze z dobrym gustem w porozumieniu, ustrojone panie, ogniste kurtki panów dżokejów, złotopołyskliwe końskie kadłuby. Nad nimi pełnia powietrza i blasków, spodem przestrzeń zieleni, a od niej odbicie łagodzi, harmonizuje i łączy barwy w miłe wrażenie.

Przyroda, ani w barwie, ani w dźwięku, brutalności nie znosi, ale czyż mocne są zboża poszumy zgłuszyć to – ho, ho- ho! Herr Jessaes, urągające bojaźni Bożej i wszystkim prawom poczucia miary i dźwięku?

Grzmi tez ten śmiech szeroki, niby trąba powietrzna, coraz dalej i głośniej, i z pokora w nim ginie das polnische Knarrschen, odzywające się z rzadka, jakby nieśmiało.

I dobrze jest tak, bo my – ueber Alles!

Za to pań urodziwych, a nawet wdzięcznych w mowie i ruchach, na tym nowym torze sporo. I młodych i świeżych, i niewinnych, i winnych, i tych z wątpliwością powabną. A obok ojcowie, mężowie – bawoły, i aż dziwne, jak to u ludzi kojarzą się różne gatunki. Żbik gołąbkę prowadzi,  odyniec w poufałej zażyłości z łanią, a nastroszony wroniec oskubuje z wdzięków lilijkę. Panienka w bieli, piękna jak kwiat, jak owoc ponętna, dzwoni głosem słodkim, pieściwym, niesie ze sobą słodycze. Przy niej dżokej niebieski, zręczny i smukły, w oczach się jarzy kochanie, cichy uśmiech drży na ustach. Ale  oto przerwana idylla.

- Zwei Bierr! – grzmi postać za nimi, płaska, jakby zdeptana, na krzywych nogach rozparta i prze do bufetu. Białe zjawisko potrącił, niebieskiego dżokeja na piwo zaprasza.

- Kto jest ten pan?

- Jak to? Pan nie zna?

A w tej odpowiedzi cała psychologia miasta, bo jakże można nie znać pana Kischke albo Feinera? Jak można nie wiedzieć, że ów sportsmen chustki bawełniane wyrabia, dziad innego skórkami zajęczymi handlował i wnukowi upodobania sportowe przekazał, a tamten ma skład nafty i śledzi ?

- Ale en gros, panie, en gros!

I dumni, wyniośli są też panowie, a nigdzie na świecie tak pycha ludzka nie razi, jak w Łodzi. Skąd jednak ta pycha?  Dlaczego? Bo przecież mieć nawet dużo pieniędzy, to doprawdy jeszcze bardzo niewiele. To posiadanie jednak sprawia także wrażenie, jakby stanowiło jedyną godność człowieka, było jego prawem jedynym do wynoszenia się siebie nad tych wszystkich, którzy nie mieli szczęścia do handlu i … ognia.

Ścisk, gwar na trybunie dla sędziów i prasy. Jakiś młodzieniec, pięknie odżywiony, lecz źle wychowany, zwraca uwagę brakiem uprzejmości, tak właściwym wszystkim gatunkom dorobkiewiczów.

- Kto jest ten pan?

- Jak to? Pan nie zna? To nasz wielki wełniany manufakturnik.

I znowu nie, nie znam , i znowu mi przykro, ale styl zachowania do rozpoznania wystarcza. Zatargów, nieporozumień mnóstwo, bo z różnych żywiołów zebrany tłum trudno się godzi. Tu i ówdzie zaleca się zwykły gospodarski środek na poskromienie zbyt surowych obyczajów. Kończy się jednak tylko na obietnicach, i właśnie dwóch  gentelmanów projektuje sobie wzajemne uszkodzenie poszczególnych organów, lecz odezwał się dzwonek, ruszyły konie.

„Hop-sa-sa”, a na niej sadzi p. Sznuk, jeździec zawołany, ale znać i pan, i koń w towarzystwie nieswoim, bo nagle:

- Ausgebrochen, ausgebrochen! – wśród tłumu uciecha. Koń się wyłamał, współzawodnik ubył. Przyszła „Gitana”. Cichy totalizator coś płaci, więc ożywienia chwila, serc przyspieszone bicie i  - piwo.

Poza torem, między publicznością toczą końmi jeźdźcy niedzielni. Piękne ubrania, lakiery, przy nich ostrogi, a w sercach duma jeździecka. Wszystko w nich, na nich, prócz umiejętności z koniem obejścia. Postać złamana, jakby zgnębiona, głowa naprzód, ręce od siebie, nogi w puśliskach się plączą, jakby kto dwie nogawki, bez życia na siodle zawiesił i doprawdy wobec takiej całości alegoryczny „pies na plocie” wydaje się zjawiskiem pełnym rycerskiego wdzięku i szlachetności wyrazu.

Ma też p. Kosiński, właściciel ujeżdżalni utrapienie srogie z kilku swoimi klientami, z których niejeden dłuższą, ciemną szatę, na strój krótszy, barwniejszy, więcej sportowy zamienił, a choć łydki się trzęsą, ostrogi, raz wraz łaskoczą boki wierzchowca, a duszę pycha rozpiera.

- Ja też jestem taki sportsmen.

- A ja panu konia odbiorę – grozi właściciel.

- Pan się myli trochę. Ja zapłaciłem.

I zwija koniem bez potrzeby zgoła, a w umyśle skłonnym do rozmyślań, porównań, wschodzi złote ziarno prawdy:

- Zawsze jest tak, kiedy frak wynajęty i krawiec właściciel są na tym samym weselu.

- Ale ja zapłaciłem.

Rojnie, szumnie i gwarno. Piwno, szampańsko. Dziedzice firmy i fortuny rozprawiają przy bufecie szeroko. Od czasu do czasu witz jakiś w tłum padnie, grzmot śmiechu go wita. Stangreci na kozłach, papierosy ćmią, nad panami radzą.

- Kapcan twój stary.

- A twój może ze ślachty?

Coś się w ich myślach przewija, jakby dawne wspomnienie, niedopowiedziane wyrazy, stłumione twardą koniecznością służby, w nowych warunkach, u panów najnowszych. Lecz myśl krytyczna bladzi po mózgu, spływa na usta w pogardliwym uśmiechu, pod jasnym wąsem mazurskim.

- Hej, hej! – i myśl się wydziera do jakiejś Wólki czy Stoków, gdzie to pan z panów szóstką z kozła powoził, sam źrebce ujeżdżał. Miał serce do koni.

-  A tego nie kupić, to we krwi trza mieć.

Lucjan Kieszczyński w „Pamiętniku z lat młodzieńczych”, 1996  wspomina wycieczki rowerowe do Pabianic: (…) Niedługo jednak potem Władek Górski kupił sobie rower i zaczęliśmy w dwójkę urządzać wycieczki do Pabianic, do tamtejszego ładnego parku przez, który przepływała rzeczka. (…)

R. Kaczmarek „Źródła do historii miast łódzkiego okręgu przemysłowego w XIX wieku”, 1958 : Przez sam środek m. Pabianic przechodzi rzeka mała, zwyczajna, Dobrzynką zwana. W stanie zwykłym zawiera w sobie głębokości stopę 1, szerokości łokci – 10. Podczas największych wezbrań głęboka łokci 7, szeroka -26. Most na tej rzece jest długości  -36, szerokości -19. Taryfy poborowej nie ma żadnej ustanowionej. (…)

Brian Knox w pracy „The Architecture of Poland”, 1971 zachwyca się „uroczym zwieńczeniem” murów pabianickiego zamku: (…) one can think only of the jolly cresting of the castle the Cracow Chapter built in 1567 at Pabianice (…).

Pabianiczanin Mario C. Byckowski (Byczkowski) był cenionym pracownikiem badawczym firmy General Telephone & Electronics Corporation w USA. W periodyku Electrical Communication, 1973 znajduje się notka: Mario C. Byckowski was born in Pabianice, Poland. He received a degree in electrical engineering from Illinois Institute of Technology, Chicago in 1959. Mr. Byckowski started work in telephony switching development. Since 1961 he has been associated with various divisions of  ITT organizations.(…)

Beatrice C. Baskerville  w opracowaniu “ The Polish Jew: His Social and Economic Value”, 1906 podaje, że na początku ubiegłego wieku w Pabianicach i okolicy działało ponad tysiąc żydowskich warsztatów tkackich: According to latest statistics, Jewish capital is represented in 40 % of cotton mills in Poland. (..) There are 1.625 Jewish weaver shops in the district of Pabianice (near Lodz) alone. Many so-called manufacturers have no mills of their own, but give work to these weavers, who execute it at home.

Maria Dembińska jest autorką pracy “Food and Drink in Medieval Poland” (Konsumpcja żywnościowa w Polsce Średniowiecznej), 1999, w której dziękuje pabianiczaninowi za okazaną pomoc.

The contributions of number of people are deeply appreciated and were essential to the completion of this book. Roman Plaskota, a botanist from Pabianice, Poland , must be thanked for providing me with seeds for several species of manna, for European cow parsnips, and for various other old Polish food plants. His help with taxonomy and with sorting out some very confusing Polish plant was invaluable.

W książce “ Pod jednym dachy. Niemcy oraz ich polscy i żydowscy sąsiedzi w Łodzi w XIX i XX wieku”, red. K. Radziszewska, 2000  znajdujemy wzmianki o osobach związanych z Pabianicami; są to Ludwig Wolff  i Ernst Krusche. Wolff mieszkał w Pabianicach do 1923 roku.

Państwowe Seminarium Nauczycielskie z niemieckim językiem wykładowym w Łodzi zdobyło wkrótce duże uznanie władz oświatowych. Poziom nauki był wysoki. W Seminarium pracowało ok. 15 nauczycieli,  którzy byli doskonale przygotowani do swego zawodu. Dysponowali oni ogromną wiedzą oraz doświadczeniem i byli nie tylko wspaniałymi nauczycielami lecz również przyjaciółmi swych wychowanków. Jednym z nich był Ludwig Wolff, który cieszył się ogromnym szacunkiem wśród uczniów. Był on charyzmatyczną postacią, która wyróżniała się ogromną wiedzą w zakresie psychologii, pedagogiki, dydaktyki i metodyki. L. Wolff był również wzorem dla swoich młodszych kolegów – nauczycieli. Urodził się 3 lutego 1859 r. w okolicach Łowicza. W roku 1876 ukończył z wyróżnieniem Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie w Warszawie. Od 1908 r. kierował Stowarzyszeniem Śpiewających po Niemiecku Towarzystw w Polsce. L. Wolff otrzymał w roku 1919 posadę dyrektora w  łódzkim seminarium. Wszyscy jego współpracownicy byli wówczas Niemcami. Prawie wszystkie przedmioty były wykładane po niemiecku z wyjątkiem polskiego, historii, geografii i wychowania fizycznego, które  z rozporządzenia polskiego ministerstwa oświaty były wykładane w języku polskim. Gdy w 1919 r. L. Wolff został posłem na sejm na nowego dyrektora został powołany Polak wyznania ewangelickiego, Franciszek Michejda. (…) Nauczyciel muzyki w Seminarium był Ernst Krusche. Muzyka i śpiew były treścią jego życia. E. Krusche, urodzony w roku 1869 w Pabianicach był również organistą i muzykiem kościelnym w Zgierzu, gdzie mieszkał. W 1887 r. ukończył z wyróżnieniem Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie w Warszawie. W wolnym czasie E. Krusche kierował chórem męskim „Concordia” i był dyrygentem w Męskim Towarzystwie Śpiewaczym (Mӓnnergesangverein).

W „Roczniku Muzeum Sztuki w Łodzi 1930-1962”, 1965 znajdujemy tekst dotyczący działalności  pabianickiego muzeum w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Było to wtedy Muzeum Sztuki w Łodzi – Oddział Pabianice, ul. Obrońców Stalingradu 1.

Od 1 stycznia 1950 roku Muzeum podlegało Ministerstwu Kultury i Sztuki i przyjęło nazwę Muzeum sztuki w Łodzi. Stało się placówką okręgową, która objęła opiekę nad muzeami regionalnymi, przez krótki czas również nad Muzeum w Walewicach, na stałe nad muzeami w Pabianicach, Łęczycy, Sieradzu, Piotrkowie Trybunalskim, Tomaszowie Mazowieckim, później w Oporowie. Muzea te, niedoceniane przez ówczesne władze, mieściły się w zabytkowych budowlach i miały za podstawowe zadanie łączność kulturalną ze wsią. Na ich czele stali przeważnie ludzie inteligentni, licho co prawda wynagradzani, ale ideowi i ofiarni. Należało tym placówkom zapewnić jakie takie warunki rozwoju, mając na uwadze specyfikę terenu, podnieść je na odpowiedni poziom pod względem fachowym i ideowym, a wreszcie zapewnić ich kierownikom jak najdalej idącą samodzielność działania. Prawie wszystkie te postulaty zostały z biegiem lat zrealizowane. Za podstawę tworzenia poszczególnych placówek służyła przede wszystkim analiza środowisk, w których działali najwartościowsi aktywiści.

Muzeum w Pabianicach znajdowało się w mieście wybitnie przemysłowym, fabrycznym, położonym 14 km od Łodzi, liczącym wówczas około 40 000 mieszkańców. Dominował tu element robotniczy. Uderzała mała ilość inteligencji. Istniejące przy zakładach pracy świetlice robotnicze, dwa kina i Dom Kultury nie były w stanie zaspokoić potrzeb kulturalnych ludności. Muzeum miało zajmować się typowaniem i systematyzowaniem flory i fauny regionalnej, prowadzić studia nad rozwojem historycznym miasta i regionu. Jego działalność miała objąć głównie młodzież szkolna. W samych Pabianicach znajdowało się około 12 szkół podstawowych i 12 szkół innego typu. Na czele placówki stał wówczas człowiek nieodpowiedni, toteż racjonalna działalność wśród ludności robotniczej i wiejskiej była niemożliwa. Założenia programowo-wychowawcze tej placówki przewidywały kształtowanie światopoglądu naukowego za pomocą ekspozycji ewolucyjnego rozwoju świata roślin i zwierząt, opartej na materiale regionalnym, oraz ekspozycji dokumentów dotyczących historii Ziemi Pabianickiej, jej stosunków społecznych i ekonomicznych, rewolucyjnej walki jej klasy robotniczej. Działalność propagandowo-oświatowa miała przyczynić się do podniesienia poziomu oświaty i kultury, rozszerzenia i pogłębienia zainteresowań wśród nowej inteligencji, kształtowania właściwego stosunku do rzeczywistości.

Muzeum w Pabianicach mogło zaangażować odpowiedniego kierownika dopiero w r. 1952. Była nim mgr Maria Kepler, z wykształcenia przyrodnik, która rozwinęła celową i pożyteczną działalność w pożądanym kierunku. Placówka stała  się Oddziałem Muzeum Sztuki.  Wkrótce została nawiązana współpraca między Muzeum a Zakładami Botaniki i Zoologii UŁ oraz Instytutem Zoologicznym i Muzeum Przyrodniczym, a także Instytutem Ochrony Roślin im. Nenckiego. Mgr Maria Kepler utrzymywała również kontakty z pracownikami naukowymi Poznania, Krakowa i Wrocławia. Wspólnie zbierano materiały, dokonywano wymiany wiadomości i projektów, przeprowadzano konsultacje. W utworzonym Kole Przyjaciół Muzeum odbywały się lekcje biologii, głównie dla młodzieży ze szkół podstawowych, wykłady dla Państwowego Kursu Pielęgniarek Dyplomowanych, młodzież korzystała również z pomocy Muzeum w okresach przedegzaminacyjnych, prowadzona była wśród młodzieży szkolnej akcja zachęcająca do zwiedzania Muzeum.

George William Lasher w rejestrze amerykańskich baptystów umieścił biogram  Józefa Antoszewskiego z Pabianic.

George William Lasher „The Ministerial Directory of the Baptist Churches in the United States of America”, 1899 : Antoszewski Joseph 1083 Smith St., Buffalo, N.Y. – Born Pabianice, Poland; lic. Feb’82. Bap. Asso. Poland; Ord. Nov. 12,’91, 1^st German Ch., Buffalo N.Y.;P. in Poland; Detroit, Mich.; 1^st Polish Ch. Buffalo N.Y.’91; Author: A Hymn Book, Pieśni Wesołego Poselstwa’87. 2^nd edition’97; pub. and ed. Przewodnik (Guide); Co-translator of the Hand Book for use in Polish Baptist Churches.

O pastorze Antoszewskim czytamy w Polish American Studies (Vol. 75, Issue1.): 24 lipca 1892 roku w kaplicy Reid Memorial w Buffalo, Nowy Jork odbyła się podniosła uroczystość. Józef Antoszewski duchowny  kościoła baptystów, który pracował od ponad roku wśród  polskiej wspólnoty, ochrzcił troje polskich imigrantów. Wzmianka o tym wydarzeniu znalazła się w rocznym raporcie; podkreślono, że ”trzy chrzty mogą się wydawać kroplą w morzu potrzeb, ale jest to dopiero początek pracy na rozległej, pogrążonej w ciemnościach pustyni”.  Działalność Antoszewskiego w Buffalo, który reprezentował Amerykańskie Stowarzyszenie Baptystów dla Misji Krajowej, zaowocowała powstaniem pierwszego Polskiego Kościoła Baptystów w USA w 1894 roku.

W książce Wiesława Cabana i Cezarego Jastrzębskiego „ Nauka i oświata a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku”, 2003 znajduje się biogram pabianiczanki.

Emilia Manteuffel urodziła się 15.01. 1886 r. w Pabianicach. Po ukończeniu szkoły średniej w Warszawie podjęła studia wyższe w zakresie nauk ścisłych w Szwajcarii. W społeczną działalność weszła bardzo wcześnie> Mając zaledwie 18 lat pracowała w tajnej czytelni w Warszawie (A. Ciąglińskiej). W roku 1905 działała w Towarzystwie Pomocy Więźniom Politycznym. W Rydze, gdzie poznała i poślubiła Ignacego Manteuffla zaangażowała się w działalność Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Po powrocie do Warszawy, zainspirowana koncepcją rodzin zastępczych, głoszoną przez K. Jeżowskiego, stała się aktywnym członkiem Towarzystwa Gniazd Sierocych. W latach 1923-1927 mieszkała w Kielcach, gdzie mąż jej pełnił urząd wojewody. W tym krótkim czasie jako prezes Zarządu Komitetu Społecznego Województwa Kieleckiego doprowadziła do utworzenia czterech ważnych ośrodków opiekuńczo-wychowawczych, w tym dwóch o charakterze leczniczym. Była sekretarzem generalnym Towarzystwa i pracownikiem naukowym. Prowadziła trudne zadanie – lustrację powojennych domów matki i dziecka. Potem pracowała w łódzkiej filii Państwowego Instytutu Higieny Psychicznej oraz w Centralnej Wojewódzkiej Przychodni Zdrowia Psychicznego. W 1956 powróciła do Warszawy i podjęła pracę w Głównej Poradni Zdrowia Psychicznego. Zmarła w Warszawie  8 lipca 1967 roku.

David M. Cummings w „International Who’s Who in Music and Musicians’ Directory 2001/2002” zamieścił biogram profesora Mariana Borkowskiego.

Borkowski Marian, b. 17 Aug 1934, Pabianice, Poland . Teacher; Composer. Education: MA, Academy of Music, Warsaw, 1959-65; MM, Warsaw University 1959-66; Postgraduate studies with Nadia Boulanger and Olivier Messiaen, Paris Conservatory; Musicology with Jacques Chailley and Berry S. Brook, Paris University; Philosophy with Jean Hyppolite and Jules Vuillemin, Sorbonne and College de France, 1966-68; Master’s courses: International Courses of New Music, Darmstadt, 1972, 1974; Accademia Musicale Chigiana, Siena, 1973, 1975, studied with France Donatoni, Diploma with distinction, 1975. Career: Assistant Lecturer and Senior Assistant Lecturer, Departament of Composition, 1967-71, Assistant Professor of Composition, 1971-76, Associate Professor, 1976 -, Vice-Dean, Faculty of Composition, Conducting and Music Theory, 1975-78, Vice-Rector, 1978-81, 1987 -, Artistic Director, Laboratory of New Music, 1985 -, Chopin Academy of Music, Warsaw; concert, radio and television performances; Performances at numerous international festivals. Compositions include: Spectra, 1980; Dynamics, 1981; Mater mea for mixed  choir a cappella to words by Krzysztof K. Baczyński, 1982; Aposionate, 1983, Avante, 1984; Concerto, 1985-86; Pax in terra I, 1987, II, 1988. Recordings: Numerous. Contributions to: Numerous critiques in magazines and newspapers.

W czasie drugiej wojny światowej w pabianickiej papierni dokonano „recyklingu” tysięcy książek polskich i żydowskich, pochodzących z bibliotek łódzkich i innych.   Pisała o tym Irena Tarłowska w publikacji „Łódź w walce o wolność”, 1947: Okupant pozbawił ludność szkół. Zamknięte kościoły przemienił w składy. Książki polskie palono na stosach – aż ukazało się znamienne ogłoszenie: „książek polskich nie należy palić, książki polskie należy zwozić do papierni w Pabianicach”. 

Mojsheh Grosman we wspomnieniach z pobytu w Sowietach „In the Enchanted Land: My Seven Years in Soviet Russia”, 1960 wymienia dwóch pabianiczan znanych wtedy,  jako Wołodia i Niemiec.

(…) It was hard to get used to the noise of the twenty mechanical looms and twenty handlooms. Only women and a few old Uzbeks worked at them. The four men in the workshops were the two Pabianice lads Velvel and Hershel who were known here as Volodia and German. (..)

Na terenie województwa łódzkiego działa szajka złodziejska, która za pomocą środków narkotycznych usypia podróżnych, a potem ich okrada. W pociągu idącym z Łasku do Pabianic, niedawno został uśpiony poczęstowanym papierosem Franciszek Tarnowski, zamieszkały we wsi Trzemień, powiatu Mogilno, któremu opryszki zrabowali futro, pieniądze i różne walizy – wszystko wartości 4.000 zł. (Postęp, nr 247/1925)

Sąd Okręgowy w Łodzi rozpatrywał sprawę inkasenta jednej z firm pabianickich, Adolfa  Kerszego, oskarżonego o defraudację 10.000 złotych. Kerszego skazano na 1 rok więzienia. Kiedy przewodniczący odczytał wyrok, wyjął Kersz rewolwer i strzelił do siebie. W stanie beznadziejnym przewieziono go do szpitala. (Dziennik Berliński, nr 218/1928)

Tuż po zakończeniu pierwszej wojny światowej  Amerykanie publikowali tzw. Raporty dotyczące wymiany handlowej ze światem (Daily Consular and Trade Reports Issued daily by the Bureau of Foreign and Domestic Commerce Departament of Commerce). Autorzy publikacji zauważyli olbrzymie spustoszenia w przemyśle pabianickim.  Podkreślali także bezmyślną dewastację urządzeń. Niemcy potrafili na przykład zniszczyć maszynę wartą 100,000 dolarów, żeby pozyskać półtora kilo miedzi (sic!).

April 20, 1920

The visits  to Pabianice and Zgierz and inspections of mills in those towns confirmed the general impression gained by visits to mills in Lodz. The Germans seem to have wrought more damage to Pabianice and Zgierz than to Lodz. At Pabianice two factories were visited, one using cotton and the other both cotton and wool. The latter, that of Kindler, is the only mill in Poland that turns out completed material in both cotton and wool. Prior to the war Kindler plant had 2.000 workmen; at present it employs only 1.000. The cotton looms are now being worked with two shifts, while the wool looms have only one. The cotton mill of Krusche and Ender at Pabianice, prior to the war, had 4.500 workmen. At present it employs only 800. Often valuable machinery was destroyed for a small resultant part of copper. One complicated machine, the remains of which I saw in Pabianice, costing originally $ 100,000 was destroyed by Germans to obtain 1 ½ kilos (1 kilo=2.2 pounds) of copper. The chief losses in the industry were the disappearance of belts, cables and straps in the weaving and spinning departments and brass material in the finishing departments. (Commerce Reports No.93, 1920)

****

Początek XXI wieku w Pabianicach znalazł satyryczne odzwierciedlenie w powieściach odcinkowych - „Powrót do raju” i „Komiks” – Ryszarda Binkowskiego publikowanych w Nowym Życiu Pabianic na niedzielę w 2002 r. i 2005 r. Niestety odniesienia do osób i ówczesnych wydarzeń są dzisiaj prawie całkowicie niezrozumiałe. Jak można domniemywać autor szczególnie zjadliwie atakuje lokalnych polityków i dziennikarzy. Jednak czytelnik otrzymuje galerię barwnych małomiasteczkowych figur. Oto fragmenty „Powrotu do raju”:

Ponad dachem ratusza zwisała smętnie z drzewca spłowiała flaga, przypominająca ścierę na kiju, jaką sprzątaczki zmywają podłogi biurowych korytarzy. Spoza chmur wyłoniło się słońce i puszysta plama światła objęła zawaloną śniegiem północną stronę ulicy Zamkowej. Pośród zasp brodził tam niczym bocian stary oficer Armii Czerwonej. Naszywki na wytartym mundurze moro świadczyły, iż z majora zdegradowano go do rangi lejtnanta.

Był to opuszczony przez najbliższych rajcowny wódz Don Milano, opiewany w kabaretach wiejskich jako dziad Malina. Po przeżarciu ofiarnych pieniędzy dla powodzian i ogłoszeniu w Pabianicach sylwestrowego stanu wojennego cierpiał on męki Jaruzela, teraz zaś zmierzał ku ratuszowi, aby znaleźć w kasie jakiś grosz na odśnieżanie miasta.

Obłok nakrył słońce, zgasł blask i powróciły szarość i brzydota: zachlapane mury, wyszczerbione chodniki i zwały brudnego śniegu, zmieszanego z błotem i solą.

Ciemnowłosy, krótko ostrzyżony mężczyzna w zapinanej na kołki beżowej budrysówce odprowadził wzrokiem lejtnanta Milano aż do banku, po czym wszedł do lokalu o nazwie „Edyp”. Właściciel chyba zabił ojca, by zawładnąć knajpą, lecz jej charakter i wystrój w niczym nie przypominały restauracyjki, gdzie wybiera się ulubione potrawy, świetnie przyrządzone przez mamę i żonę szefa w jednym.

Gość usiadł przy wolnym stoliku. Nie wyglądał na konesera ani rozmarzonego smakosza, który popija delicje wytrawnym winem. Zresztą nikt z takim gustem by tu nie wlazł, trudno bowiem zażywać rozkoszy kulinarnych w podrzędnym szynku, gdzie nie podadzą ci nawet karty.

Ulicą Zamkową przetoczył się z łoskotem kolorowy tramwaj, na dachu którego reklamował się producent siedzisk osobowych. Kapitalizm pełna gębą, każdy więc może zamówić sobie siedzisko, na jakie go stać, łącznie z tłumikiem wiatrów … A na zapleczu kelnerka szwargoce z kucharką o wybrykach seksualnych Don Milano, matuzalema pabianickiej lewicy, wokół zaś niosą się mlaskania, klątwy na rząd siwego kurdupla, pokasływania i śmiech z Kasy Chorych. Czuć też wszędzie ostrą woń kapuśniaku pochłanianego na chybcika przez wozaków, pokątnych handlarzy i umorusanych ładowaczy ze stacji towarowej.

Przez uchylone drzwi na zaplecze popłynęły dźwięki góralskiej muzyki i jeden z Golców zaczął grozić prezydentowi Clintonowi, że na swoje rżysko przeniesie San Francisco. Po chwili przerwał mu chrapliwy głos redaktora Warząchwi z Łodzi, który bawiąc gościnnie w radiu „Pabiana”, uprawiał z zapałem poletko hajmatu, czyli małej ojczyzny. – Drodzy słuchacze! Coraz ciekawsze staje się życie literackie Pabianic, a w szczególności takie jego formy, jak wspomnienia i pamiętniki – ekscytował się własnym głosem Warząchew. – Proszę tylko zwrócić uwagę na wynurzenia starych panien z pabianickiej palestry, spisanych z nerwem rasowego reportera przez feministkę z lokalnej owadziej gazety! Z tej przezabawnej relacji dowiadujemy się na przykład, że jeden z naszych niedoszłych intelektualistów biegał z zapałkami za przyszłą palestrantką, próbując podpalić jej długie jasne włosy. Były one łudząco podobne do wiechy owsianej słomy, toteż zakochany paraintelekt przez pomyłkę wzniecił pożar stogu na Młodzieniaszku. (…)

Człowiek w beżowej budrysówce skręcił w stronę domu. Wspiął się po betonowych stopniach na ganek, stanął przed masywnymi drzwiami i trzykrotnie nacisnął guzik dzwonka. Odczekawszy pół minuty, ponowił operację. Po chwili odpowiedziało mu głuche powarkiwanie. W jednym z okien sutereny błysnęły psie ślepia i wyszczerzone kły.

Pokiwał z dezaprobatą głową. Ten facet obwarował się jak Cygan po porwaniu nieletniej narzeczonej. Nie wiedział, że podobnie czynił niejaki Karol Sucharek, lider biznesu w branży szmacianej. Ten stary czerwony harcerz podczas stanu wojennego zaprowadzał porządek w mieście, więc za zasługi pozwolono mu rozkręcić interesik z ciuchami. Harcerz się wzbogacił, rozzuchwalił i, pragnąc odwdzięczyć się czerwonemu druhowi, Pawłowi Winnemu, zorganizował na jego cześć bal gałganiarzy w Lasku Miejskim. Ambitny Miron Meszek, z którym mężczyzna w budrysówce spotkał się niedawno na rogu Wschodniej i Nowotki, kierując się wskazówkami Jana Wrońskiego, opisał z młodzieńczą swadą tę żałosną imprezę pod auspicjami Sucharkowego Klubu Inicjatyw Szmacianych. W relacji Meszka był to piknik przedwyborczy nowobogackich przechrztów, którzy chcieli wybrać na prezydenta druha Winnego. Młody Miron napisał wtedy swój życiowy reportaż, toteż Karol Sucharek wściekł się i dzwonił zewsząd z groźbami, po czym osobiście zwizytował Jaśka Wrońskiego z żądaniem, iżby więcej nie pisać o piknikach biznesmenów i o druhu Pawle. A jak on, Sucharek Karol, zezwoli, to pisać, lecz dobrze. A Miron Meszek niechaj wszystko odszczeka, bo kolega Parucha, spec od dresów nieprzemakalnych, zgnoi dzieciaka do spółki z samozwańczym redaktorem Miłkiem, któremu niedawno wyjęli z głowy śladowe ilości mózgu. Wroński grzecznie wyjaśnił, gdzie mu zwisa harcerska polityka (…) No i Winny wtedy przegrał wybory, a Sucharek wpadł w szał. Otworzył Czerwoną Oberżę, gdzie przyjmował udających polityków leworękich bandytów, aż doprowadził do tego, że kolega Paweł Winny został prezydentem, wstawiony na stołek starczymi rękami weterana Dona Milano…

Młody mężczyzna zszedł z ganku i zbliżył się do warsztatu, gdzie paliło się światło i słychać było stukanie. Pchnął skrzydło drzwi i wsunął się do środka. Zmrużył oczy, oślepiony blaskiem nagiej stuwatówki. W głębi warsztatu, za trzema samochodami różnej marki, z których jeden stał na kanale, pracował chłopak w zasmolonym kombinezonie i przekrzywionej czapeczce z daszkiem. Stukał młotkiem jak dzięcioł w korę, wyklepując do równości odartą z lakieru blachę pogiętego błotnika.

- Panie majster, szef jeszcze żyje? – spytał przybyły.

Chłopak przestał udawać dzięcioła. Wytarłszy rękawem nos, podniósł głowę i zlustrował gościa uważnym spojrzeniem podłużnych zielonawych oczu. Twarz miał dziecinną, piegowatą, muśniętą rudawym puszkiem.

- Kto pyta? – warknął.

- Wspólnik.

- Akurat! Pana inżyniera nie ma i nie będzie!

Pracował tu chyba od wczoraj, pragnął więc wykazać się solidarnością i lojalnością przed pryncypałem.

(…) Zapaliwszy papierosa zerknął przez ramię na lewo, gdzie spał z głową na blacie przymulony brunet w okularach, ostrzyżony jak święty Maksymilian, ubrany zaś w kombinezon z szarej madery. Trzydzieści centymetrów od jego szczotkowatych włosów leżała kupka bilonu, w sam raz na kufel beczkowego. Był to znany w mieście mędrek o ksywie Puder, czyli Dyzio Flet, który cudzym kosztem próbował trząść kulturą w Pabianicach. Ten zawistny egotyk w komitywie z teatralnym piromanem, który spalał makulaturę za szmal z ratusza, chciał tanim swędem odgrywać idola, lecz obu panów odsunięto od żłobu…

Dyzio zachrapał, czknął, potrząsnął jeżem na łbie i wymamrotał: - Nie wiadomo, o co chodzi w tej powieści z gazety … Eee, pewnie jużem zabył , co było na początku! Jam jest muzyk i renesans perkusji, powiadam wam zatem, że w grze mojej słychać cytaty z wielu stylów muzycznych, a refreny długo kołaczą się w głowie…

Idol zachrapał forte. Duma rozpierała zdeptanego wirtuoza, który mnogość stylów wydobywał z talerza. Co łycha, to inny styl…

Mężczyzna w budrysówce pomyślał, że ów renesansowy grajek to przegrany, zmaltretowany przez życie facet.

(…) Babcia Waleria była w stanie wojny z zięciem i wnukiem, a w Pabianicach wojna wybuchła między ratuszem a pełną życia religijną gazetą. Pierwszą ofiara frontową i męczennikiem reżimu, dla którego szykują już papiery kombatanckie, stał się Kaleta Czarny. Kiedy liczył nad ranem własną gazetę, dopadli go jacyś esbeccy cywile, których ubezpieczali policjanci z włączonym kogutem na dachu suki. Postawili Kaletę Czarnego pod ścianą, zrewidowali i nie pozwolili dzwonić do naczelnej Jagny Borynowej, tę bowiem miał przesłuchiwać usłużny mały prokurator. Oczywiście na życzenie zdziadziałego donosiciela Dona Milano, zwanego też malinowym rajcą, oraz Pawła Winnego, jego syna z partyjnego łoża, zwanego prezydentem, a także ich sprzedajnego politruka, niejakiego Ramona Pedla. A wszystko przez to, że w gazecie religijnej krytycznie pisali o sukcesach władzy ludowej, na przykład o niedostatecznym przeżarciu ofiarnych pieniędzy dla powodzian. Ratuszowi tak się tym gryźli, że w krańcowej desperacji postanowili wyrzucić gazetę z wynajmowanego lokalu. Natenczas w sukurs gazecie religijnej ruszyły media z całej Polski, oprócz lokalnej „Biedrony”, i zaczęły pokazywać, jak to bolszewicki komisariat ludowy tłumi w Pabianicach demokrację. Popielaty papuga, czyli politruk Ramon Pedel, wyszczekiwał jeszcze do mikrofonu, że w gazecie są kłamstwa, ale był to jego śmiertelny papuzi wrzask. No bo wtedy właśnie wszystkim zaczął dobierać się do skóry profesor Zoll, rzecznik praw obywatelskich. Natychmiast obudził się prokurator w Łodzi, ją prześwietlać podległego sobie prokuratora i badać ratuszowe przekręty, których ten podległy nie był łaskaw zbadać. Jagna Borynowa wystąpiła niespodziewanie w roli gwiazdy radiowo-telewizyjnej, przez co chorowała na atrofię cała „Biedrona”, a satyryk Łuczyn mawiał rano do swojej Zuzi: „Cześć, córeczko! Tatuś idzie na wojnę”. I poszedł, i przepchnął ciało ascety na pierwsza linię frontu, po czym wrzasnął bohatersko do kamery, że Don Milano to jest dziad Malina, który wciąż stosuje metody esbeckie, ale dni jego są policzone. Natenczas magister Miron Meszek przez tubę wezwał lud roboczy Pabianic do obalenia magistrackiego tyrana, wszyscy zaś czekali na spełnienie proroctwa Łuczyna….

(…) Wtedy rozanielona Jagna Borynowa napisała homilię o tym, co łączy menedżera Proboszcza z aktywistą Don Milano. W odwecie Proboszcz przez dziesięć minut wyklinał Jagnę z ambony, ona zaś nic nie jadła przez dzień cały, tylko w pokutniczym afekcie wymiotowała. Wyklętą wyniosły na ołtarze nawet klerykalne „Fakty” oraz „Wysokie Obcasy” i znowu gotowało się na dnie pabianickiego piekła. Ale to tylko zmowa, pozory. Jagna bowiem potyka się z Proboszczem dla pucu, żeby zmylić wspólnego wroga. Cel uświęca środki, mamy przeto perfidną grę wstępną, podczas której aż lecą wióry. (…)

(…) Jest tu u nas taki artysta, co natrzaskał więcej desek niż ja…

- Desek?

- Tak, bo gość ogłosił się stolarzem stanu wojennego. A nazywa się Norman Peska. Dla niego produkcja tak zwanego utworu historycznego, zwłaszcza o partyzantach, to pestka. Każda jego broszurka to masakra polszczyzny i jawne szyderstwo z historii, nikt tego nie chce kupować, lecz Pestka nie szykuje sobie bynajmniej pętli. Ba nawet się nie uchla! On tworzy kolejne dzieło, kradnąc przy okazji tytuł mojej ballady o Jędrusiu…

Dwa wróble odtańczyły świergotliwą poleczkę na balustradzie. Kiedy pofrunęły na dach. Madej rzekł od niechcenia: - Poetycka wiocha … Ja nie chwycę za pióro, ty jednak będziesz miał parę tematów. Do Terenina wrócił z pierdla twój imiennik, niejaki Jan Zalewski. Facet łudził się, że wraca do raju …

- Za co siedział?

- Za dziuplę z autami.

- Domyślam się, że kiblował za niewinność, a teraz nie ma się kto z nim rozliczyć. (…)

… a niejaki Kopny zwietrzył w tym interes. Ten udający szefa w „Biedronie” osobnik ma dobre ucho i nos - słyszy i czuje, jeśli tylko gdzieś pierdną. Oderwawszy się przeto od przycmentarnego handlu kwiatem ciętym na druciku, ją lansować na swym łamie początkującego kupczyka spod strzechy. Facet ten, jak zapewniał Kopny, pragnął sprzedać tanio Pabianice unijnym bogaczom, ale nie jakieś tam miasto przemysłowo-handlowe, tylko w formie typowo siermiężnej. W związku z tym ów chłopoman z golą rzycią wabił zamożnych turystów z zachodu spaniem na sianie, burdelami w remizach, mlekiem prosto od krowy oraz masowym biciem konia, czyli hippiką. Kopny wykombinował, że jak się zrobi z miasta wiochę, to łacno da się sprzedać. Ale pomóc mogą mu w tym tylko czerwoni, których do niedawna faryzejsko opluwał, bo czarni dawali mu forsę na rozwój rzekomego talentu. Puścił przeto w ”Biedronie” plan Pabianic, na którym nie było zaznaczonych kościołów, widniał za to czarno na białym cmentarz, aby Kopny mógł tam bez trudu trafić i sprzedać kwiaty z większym zyskiem niż plan miasta. Szczęśliwy badylarczyk oznajmił, że mapka bez kościołów, zabytków i urzędów bardzo mu się podoba, bo jest przeznaczona dla pabianiczan, którzy widzą, gdzie co stoi. Nie rozumie tylko, czemu prezydent Winny na mapie dla pabianiczan zachęca pabianiczan do zwiedzania miasta. Kto rżnie głupa, rozstrzygną wyborcy, teraz zaś kolei na rzekome rzesze czytelników „Biedrony”. Wybory wygrywa Berni Starszy, więc czerwona sitwa nie wyprzeda miasta Niemcom i Żydom.

(…) Z podobnym uczuciem patrzy na świat lady „G” z Biedrony” zwana Starszą Panią. Wykorzystując mentalność przechery z Komsomołu, naucza ona etyki, sama zaś kradnie fotografie z komendy policji. Wybrzydza na powieść Jana Wrońskiego, opluwa jadem rysunki satyryka Łuczyna, który właśnie wygrał konkurs w Argentynie, i głosi szyderczo, że Miron Meszek zostanie redaktorem naczelnym gazety religijnej, bo Jagna Borynowa pójdzie na rzecznika Berniego Starszego.

(…) Bolnas rozdziawił usta, po czym zerknął niepewnie w dół, chwycił obciętą lufę i szarpnął. Wtedy Zalewski skoczył. Padając uderzył w ramię Filipa i wytracił mu bron z ręki, a tuż przed zetknięciem z ziemią walną ciałem w nogi osiłka, który zachwiał się i runął na wznak. Był silny jak byk, lecz powolny niczym hipopotam w bagnie, toteż nim dźwignął się na czworaki, Jan trzasnął go kolbą w głowę. Bolnas osunął się ciężko, mrugając powiekami niby osobnik dręczony koszmarnym snem… Po wyborach podobnego przebudzenia zaznał starościc Janiak, znany jako ulubiony „hipotam” inteligentnej inaczej Albertyny z Woli oraz jako słynny popychacz, bo popychał usłużnie w służbowym lanosie senatorkę, za co został partyjnie nagrodzony. No bo oto Florian Łagodny, inżynier betonowy, już miał zasiąść na stolcu powiatowym, a tu nagle rozkapryszona Buba Dolnik z Samogwałtu wsparła swym intelektem lewicę. Natenczas Antosia Borowiakówna wstawiła się za Janiakiem, który ponownie został starościcem. I wtedy ukryty pod odwłokiem „Biedrony” reporter Goran Marat wyrzucił na chwilę ze swego łamu towarzyszkę Borowiakównę, a na pierwszej stronie pieścił i hołubił Janiaka. (…)

Zalewski pochylił się nad stołem. W oczach miał gorycz i smutek … Inżynier Stańko rzuca mu ochłap, a Heńka Dziubę wyposaża na życie. On, który najwięcej zrobił dla Stańki, kończy jako odrzutek… Ale nie tylko on… Takim odrzutkiem, którego nie chciały żadne gazety, jest Emcio Kwitek, sprzedajny rzecznik kołchozu u cenzora Bęcwała. Kwitek zginie marnie, podobnie jak odrzutek Iwan Kutwa, który jako rzecznik ratusza pisywał wredne listy do Jana Wrońskiego, a ten ich nie czytał, odpisywała zaś nie ofiarna Jagna Borynowa. Iwan Kutwa podłączył się potem do odrodzonych „Odgłosów”, którym Wroński poświęcił dwadzieścia pięć lat życia, no i dzięki teatralnym tekstom Kutwy pismo zaraz upadło. A taki odrzutek telewizyjny jak Ramon Pedel, który w roli najemnego rzecznika komuny opluwał Jana Wrońskiego, chociaż przez dziesiątki lat nie czynili tego krytycy w Polsce, także przepadł bez wieści, pogrążony na koszt podatników w chorobie umysłowej. I wtedy o rzecznikowstwie ją marzyć odrzutek najpośledniejszej marki, czyli Maksio Wolny. Ano bo Wroński, z którym prowadzono tajne pertraktacje, nigdy nie dałby sobie nałożyć jarzma ani kagańca za cenę utraty wolności twórczej. A wojownicza Jagna Borynowa tez się zarzekała, że jedynym jej marzeniem jest emerytura w gazecie religijnej, choć prezydent Berni starszy wyznał w innej gazecie, iż widziałby u swego boku rzecznika damskiego. Najlepiej blondynkę, wtedy bowiem przywieziona przez Berniego z Chin znajomość akupunktury bardzo by się przydała, gdyż byłoby co nakłuwać… Można tez przekłuwać nadmiernie rozdęte balony mózgowe tych, co dzięki Berniemu dorwali się do władzy. Stało się jednak tak, że po dekadzie spędzonej w komunistycznych Chinach, gdzie nawracał tubylców na katolicyzm po pabianicku, przywiózł niespodziankę. Oto Berni Starszy ogłasza, iż jego papugą będzie kolejny odrzutek, to znaczy Wit Juszczyk, który w telewizji zarobił trochę szmalu na promocji zabójcy księdza oraz „Diabelskiej gazety”. Wyrzucony za to z firmy, Juszczyk zaszył się jako inkasent w elektrowni, nad czym strasznie ubolewała pabianicka „Biedrona”. Ale jak tylko Juszczyka ogłoszono dwuetatowym papugą ratusza i elektrowni, „Biedrona” nadała mu ksywę „Usta prezydenta”. Maksio Wolny z rozpaczy wybije sobie chyba drugie oko przy otwieraniu szampana (…)

Wikipedia.org - Ryszard Binkowski

****

Mirosław Niepsuj (1956-2020) w niedokończonej powieści „Sen o Brytanii”, której treścią są dzieje Marka Kota z miasta Łodzi, robiącego zawrotną karierę w Wielkiej Brytanii, opisuje między innymi wizytę państwa Goldbaumów w Pabianicach.

(…) Wyjechali po śniadaniu. Mieli do pokonania sto kilka kilometrów, więc nie spieszyli się zbytnio. Niestety, zatrzymał ich korek spowodowany robotami drogowymi i żeby nie tracić czasu Mark zawrócił i postanowił pojechać inną drogą przez Pabianice, małe podłódzkie miasteczko. Znał tu wszystkie ulice, przed wyjazdem nawet krótko tu pracował. Postanowił przejechać przez centrum, był ranek i ruch nie był zbyt duży. Właśnie przejeżdżał przez stare miasto, gdy niespodziewanie Laura Goldbaum poprosiła, żeby się zatrzymał. Spojrzał na nią zdziwiony i zaraz stanął, pełen niepokoju.

- Przepraszam Mark, ale zdaje mi się, że tu kiedyś byłam, poznaję ten kościół – powiedziała podekscytowana.

- Jakieś przywidzenie, tu wszędzie jest dużo kościołów i są bardzo do siebie podobne – z powątpiewaniem zauważył pan Goldbaum.

- Nic nie szkodzi, przed kościołem jest parking, zawrócę i zatrzymamy się tam – wtrącił zaciekawiony Mark.

Przepuścił kilka samochodów i zawrócił. Wjechał na wybrukowany kostką parking, zaparkował i wszyscy wysiedli. Przed nimi stał stary kościół. Wiedział, że zabytkowa budowla była atrakcją miasta i jej kilkusetletnia historia przyciągała wielu zwiedzających. Mieli dużo czasu i mógł pokazać kościół. Pociągnął wielkie, obite metalem drzwi, które ustąpiły pod naciskiem jego ręki. Weszli do środka. Wnętrze było ciemne, tylko przez małe witraże wpadało do środka rozproszone światło. Pani Laura rozglądała się ciekawie i dość pewnym krokiem ruszyła w kierunku ołtarza. Chwilę się zawahała i usiadła w drugiej ławce. Czekali na nią chwilę, ale widząc, że nie wstaje podeszli zaciekawieni. Siedziała skulona w ławce i z ni8edowierzaniem wpatrywała się w oparcie ławki, które oddzielało ją od ołtarza.

- Nie pomyliłam się – powiedziała mocno łamiącym się głosem. – Pamiętam, że wydrapywałam te kreski i do tej pory wspominam, jakie dostałam za to lanie. Zobaczcie, jeszcze widać.

Rzeczywiście, przyjrzeli się dokładniej i zobaczyli wgłębienia, zrobione jakimś twardym przedmiotem, w dębowym oparciu.

- Tu jest wiele takich wgłębień – z powątpiewaniem powiedział pan Goldbaum.

- Ale nie ma trzech kresek, a ja pamiętam, że wydrapałam trzy kreski. Chciałam więcej, ale mama zauważyła i dostałam burę.

- Jeśli pamiętasz ten kościół, to może zapamiętałaś, gdzie był twój dom – zapytał miękko Mark.

- Chyba pamiętam, co niedzielę chodziliśmy do kościoła. Mój dom był niedaleko, parę minut drogi.

- Mamy czas, może spróbujemy go odnaleźć – zaproponował Mark. – Idź przodem, my będziemy za tobą.

Wyszli z kościoła i Laura dość pewnie skierowała się w lewą stronę. Wyszli na wąską uliczkę, przeszli kilkaset metrów i skręcili w prawo, a po kilkudziesięciu metrach znowu w lewo. Laura szła dość pewnie, tylko chwile zastanawiała się gdzie skręcić. W pewnym momencie zatrzymała się przed bramą piętrowego budynku.

- Jestem prawie pewna, że to tu – powiedziała cicho. Mieszkałam w tym domu.

Stali przed dość zniszczonym starym domem. Od ulicy teren posesji był odgrodzony płotem z siatki, a właściwie resztkami płotu. Była tu kiedyś brama, ale zostały po niej tylko zardzewiałe słupy. Skrzydła bramy, jak i furtka zniknęły. Dom w głębi wyglądał dość smętnie. Odrapany tynk, z daleka widoczne stare drewniane okna i zaniedbane otoczenie. Za budynkiem dostrzec można było pomieszczenia gospodarcze i pozostałości ogrodu. Całość robiła nie najlepsze wrażenie.

- Mieszkaliście na parterze, czy na piętrze – zapytał Laurę.

- Na parterze – odparła.

- W takim razie zobaczymy, kto tu teraz mieszka – zadecydował Mark.

- Mam obawy, czy to dobry pomysł – zaoponował pan Goldbaum. – Zakłócamy prywatność lokatorów. Może to być też trudne dla Laury, widzę, że jest cała roztrzęsiona. Wydaje się jej, że tu już kiedyś była, deja vu.

- Nie martw się Samuelu, na nic nie liczę i tak miałam szczęście, że tu dotarliśmy. To wszystko jest wręcz niewiarygodne. Chciałabym dowiedzieć się możliwie jak najwięcej o tym miejscu. To dla mnie bardzo ważne.

- W takim razie chodźmy – rozstrzygnął Mark – spróbujemy się czegoś dowiedzieć.

- Może będzie lepiej jak pójdziesz sam, zorientujesz się, a my tu poczekamy – podpowiedziała Kate.

- Tak będzie najrozsądniej – przytaknął pan Goldbaum.

Skierował się w stronę domu, idąc utwardzoną brukiem, nierówną ścieżką. Otworzył stare drewniane drzwi i wszedł do korytarza, z którego na piętro prowadziły schody. W półmroku dotarł do drzwi mieszkania i wcisnął przycisk dzwonka. Ze środka usłyszał jego świdrujący dźwięk. Po chwili usłyszał stąpanie i drzwi się uchyliły.

- Słucham pana – spytała dość młoda kobieta.

- Bardzo panią przepraszam, że niepokoję – zaczął z usprawiedliwieniem w głosie – ale moja znajoma niegdyś mieszkała w tym domu. Chciałem zapytać, czy wie pani, kto tu mieszkał po wojnie…

- Przykro mi, ale my tu mieszkamy dopiero dwa lata – odparła zaskoczona gospodyni. - Nasze poprzednie mieszkanie było w kamienicy przeznaczonej do rozbiórki i wprowadziliśmy się tutaj z konieczności. Nic mi nie wiadomo, kto tu przed nami mieszkał.

- Cóż, trudno, dziękuję pani i jeszcze raz przepraszam.

- Nic nie szkodzi – odrzekła lokatorka i zamknęła drzwi.

Postał jeszcze chwilkę. Rozmyślał właśnie nad tym, jak poznać historię tego domu, gdy drzwi ponownie się otworzyły.

- Jeszcze pan tu jest, to dobrze. Przyszło mi do głowy, że może więcej powiedzą sąsiedzi z góry. Nie znam ich bliżej, ale mieszkali tu już zanim się wprowadziliśmy. Być może zechcą się podzielić swoją wiedzą.

- Pewnie nic z tego nie będzie, ale skoro tu już jestem, to zapytam. Jeszcze raz dziękuję.

Wszedł na schody. Trochę trzeszczały pod stopami, ale widać było, że to solidna przedwojenna robota. Ruszył na piętro i skierował się do drzwi w końcu małego korytarzyka. Było dość ciemno, bo szyba w oknie przepuszczała mało światła. Nie zauważył dzwonka, więc zapukał do drzwi. Po dłuższej chwili zazgrzytał otwierany zamek i w otwartych drzwiach stanął mężczyzna w średnim wieku.

- Słucham – odezwał się, bacznie obserwując Marka.

- Dzień dobry, chciałem tylko zapytać, czy wie pan, kto mieszkał w tym domu zaraz po wojnie.

- Ja tu mieszkam około dwudziestu lat, a tak w ogóle, to po co mnie pan wypytuje - zareagował z wyraźną irytacją.

- Wie pan, to trochę nietypowa sytuacja, mojej znajomej, miłej starszej pani, wydaje się, że mieszkała w tym domu przed wojną. Mało pamięta i szukamy kogoś, kto może tu wtedy mieszkał.

- Rozumiem, ale nie mogę pomoc. Nie mam pojęcia, kto tu mieszkał przed nami. To dom komunalny, dostaliśmy to mieszkanie z przydziału i jak się wprowadzaliśmy, to sąsiedzi nam mówili, że przed nami zmieniali się tu często lokatorzy. Trudno będzie znaleźć kogoś, kto by znał dawnych mieszkańców. Może w administracji mają jakieś spisy…

- Dziękuję panu, liczyłem tylko na szczęśliwy przypadek. Zbyt wiele lat minęło, żeby teraz odtworzyć dawne czasy. Miłego dnia.

- Powodzenia.

Wrócił do przyjaciół, czekających na podwórzu. Streścił obie rozmowy i podzielił się swoimi obawami co do skuteczności poszukiwań.

- Zostawmy to - poprosiła Laura. – Najważniejsze, iż znalazłam dom rodzinny i wiem skąd pochodzę. Tyle lat upłynęło, prawie nic nie pamiętam z okresu dzieciństwa. Trudno, aby mnie ktoś zapamiętał. Za późno tu dotarłam, ale mimo wszystko jestem szczęśliwa, że znalazłam to wyjątkowe dla mnie miejsce. Nie chcę rozpamiętywać przeszłości, wolę zachować dotychczasowe wspomnienia. Wracajmy do domu, nie mam nastroju do dalszego zwiedzania miasteczka.

- To świetny pomysł – zgodził się Mark. – Zrobimy grilla i odpoczniemy nieco, bo jutro musimy rano wstać, żeby zdążyć na samolot.

****

Herman Taube w powieści biograficznej „Kyzyl Kishlak”, 1992 przytacza wątki pabianickie.

(…) Cichutko otworzyłem drzwi do pokoju Brachale. Leżała na łóżku, miała bladą twarz i przymknięte oczy.

- Brachale, czy mogę wejść?

- Proszę, usiądź tutaj – wyszeptała.

- Velvel, czy mówiłam ci już w jaki sposób spotkałam mojego wybranka, Lazara?

- Nie, Brachale.

- Chcesz posłuchać?

- Bardzo.

Mam przyjaciółkę w naszym seminarium, Goldie. Jej ojciec to rabin pabianicki. Pewnego dnia zaprosiła mnie na szabas do swojego domu i tam był Lazar, jej najstarszy brat. Wysoki, przystojny, o czarnych oczach, długich pejsach, z czarną bródką. Goldie usadziła nas naprzeciwko siebie. Wiem, że wspierali ją rodzice oraz kierownik szkoły. Odmówił kiddush – modlitwę nad winem, a my śpiewaliśmy Zmiroth – pieśni szabasowe w przerwach między kolejnymi daniami. Przy stole było wiele osób, pełno dzieci i biedny wędrowiec – orach, którego zaprosili na szabasowa ucztę. Nikogo nie dostrzegałam. Byłam zahipnotyzowana jego wyglądem i pod wielkim wrażeniem jego głosu. Tego wieczoru, po raz pierwszy w życiu, marzyłam o mężczyźnie, a był nim Lazar. (…)

(…) Następnego ranka spędziłam więcej czasu przed lustrem, poprawiając starannie fryzurę. Po Shabbat Tzimnis – mięso ze śliwkami i marchewką, po deserze i błogosławieństwie, Lazar poprosił Goldie i mnie, żebyśmy pozostały przy stole, podczas gdy reszta biesiadników opuściła pokój. Lazar mówił do nas, patrząc na swoją siostrę: Goldie, nasz rabin przyprowadził swojego brata, rabina z Pabianic. Poprosił nas, studentów, czy nie pojechalibyśmy do Ziemi Izraela, uczyć w domu sierot w Jerozolimie.

Udawał, że nie widzi mojej reakcji i kontynuował: Być może ty oraz inni absolwenci rozważylibyście tę propozycję. Lazar odchylił głowę, czarna, welwetowa jarmułka dotknęła pejsów, patrzył na mnie badawczo.

- No, cóż jestem tylko córką. Nie wiem czy powinnam zostawiać rodziców. Ale, jeśli nasz rabin, niech będzie błogosławiony, prosi… Muszę jednak porozumieć się z rodzicami.

- Naturalnie.

- Nie wierzę, żeby mój ojciec zezwolił na wyjazd, nawet z błogosławieństwem rabina…. Na pewno nie jako samotna dziewczyna.

Naturalnie. Mamy wielu porządnych studentów w jesziwie, którzy poczytali by sobie za zaszczyt pojąć ciebie lub Goldie za żonę.

Poczułam, że się rumienię. Goldie milczała. Nie odezwała się ani jednym słowem. Lazar mówił dalej: rabin pabianicki uważa, że ja także powinienem się ożenić przed wyjazdem do Jerozolimy, ale nie wcześniej niż otrzymam Smichę (zezwolenie na nauczanie).

****

Will Holt w powieści „A Woman of Fortune”, 1981 podkreśla, że jego bohaterka ma korzenie pabianickie.

(…) – Chłopaki – powiedział Murray. – Chciałbym, żebyście poznali panią… Chryste, zapomniałem jak się nazywa.

- Chłopaki - mówiła Sabina. – Słuchajcie uważnie. Mam na imię Sabina i nie potrafię wytłumaczyć co ono oznacza, bo mój ojciec był nieco odklejony od rzeczywistości. Nazywam się Abramowicz. Ojciec przyjechał z Pabianic, które kiedyś należały do Polski, ale zmarł na ulicy w Miami Beach.

Czterej mężczyźni wpatrywali się w nią, siedzieli z papierosami w ustach i patrzyli.

- Czy nikt wam nie powiedział, że powinniście stać w obecności kobiety? – pouczyła ich. (…)

****

W książce „Guinness World Records”, 2013 znajdujemy informację, że w 2010 roku w Pabianicach niejaki Michał Halczuk złożył kostkę Rubika w rekordowym czasie.

Fastest 7x7 solve: Michał Halczuk (Poland) achieved a time of 3 min. 25, 91 sec. in Pabianice, Poland, on September 18-19, 2010.

****

Sandra Gash jest autorką tomiku “Silk elegy: a narrative poem”, 2002. Opisuje między innymi jak pabianiczanie szykowali się do wyjazdu za ocean. Istnym rajem dla nich było miasto Paterson, New Jersey – ośrodek przemysłu jedwabniczego w USA.

“Shave Your Head, Put on a Sheitel”

Yemenite girl I called her.

The prettiest girl in Pabianice.

Curls shiny as coal down to her waist.

Shave your head, Lena, put on a sheitel!

Before we married the rabbi tried

To convince her but she refused.

She would not wear a wig.

She wanted the New World.

I dreamed too. I could weave and fix looms.

We’d heard of Silk City.

But what I did I know. I thought

There were no sweatshops here.

No cockroach shops.

“Zgol włosy i załóż perukę”

Mówiłem o niej – Jemenka

Najpiękniejsza dziewczyna w Pabianicach.

Kruczoczarne, połyskliwe loki sięgały pasa.

Zgol włosy, Lena, załóż perukę!

Zanim się pobraliśmy rabin

Próbował ją przekonać, ale odmówiła.

Nie będzie nosiła peruki.

Chciała Nowego Świata.

Ja też marzyłem. Potrafiłem tkać i ustawiać krosna.

Słyszeliśmy o Mieście Jedwabiu.

Wiedziałem co zrobię. Tam – myślałem - nie ma zarobaczonych

warsztatów i pracy ponad siły.

****

Charles Poland we wspomnieniach „A man from the prairie”, 2019 opisuje powrót czterech ocalałych kobiet do Pabianic.

Racheli i jej trzem siostrom – Bala, Estera i Sala - udało się wrócić do domu w Pabianicach, Polska zgodnie z obietnicą daną ojcu. Spośród 12 tys. deportowanych Żydów przy życiu pozostało tylko 500, w tym Marek, dziecko Racheli – jedyne niemowlę, które ocalało. Piękne mieszkanie rodziców zajmował teraz były pracownik, który mówił, że otrzymał je od komunistycznych władz miasta. Rozkradziona została chińska porcelana i srebra stołowe. Paru lojalnych pracowników przechowało kilka cenniejszych rzeczy. Były zmuszone je sprzedać, żeby zakupić produkty żywnościowe. Kiedy szły ulicą spotykały się z nienawistnymi spojrzeniami. Sala usłyszała jak jakaś kobieta utyskiwała: „Palili ich i palili, a ciągle jest ich tak wielu żywych”. Poszła odwiedzić swoją nauczycielkę rysunków, którą lubiła ją do tego stopnia, że kiedyś namalowała portret Sali. – Na pewno się ucieszy, gdy mnie zobaczy. Zamierzała opowiedzieć o wszystkim co przeżyła. Nauczycielka otworzyła drzwi i powiedziała: Wydaje się ci, że jeszcze żyjesz? Nic nie mam dla ciebie. Zamknęła drzwi. Był to gorzki policzek dla Sali. Nienawiść i ekstremalne uprzedzenia były szeroko rozpowszechnione w Europie.

****

Debbie Levy w książce „The year of goodbyes: a true story of friendship, family and farewells”, 2010 wspomina swoją rodzinę.

Jutta Salzberg, moja matka, urodziła się w 1926 r. w Hamburgu, Niemcy. Jej młodsza siostra, ciotka Rut urodziła się w 1930 r. Ich rodzice, Izaak Salzberg i Róża Kleinert pochodzili z Pabianic w Polsce, obok Łodzi. Róża i Izaak nie byli ani biedni, ani bogaci mieścili się wygodnie pośrodku drabiny społecznej; nie byli zbyt ortodoksyjnymi żydami. Władali biegle polskim i niemieckim, liznęli trochę jidysz – powszechny język Żydów europejskich. Chociaż posiadali wielu przyjaciół i prowadzili ożywione życie towarzyskie – obiady proszone, teatr, karty - nie byli prominentnymi Żydami, a w dodatku stronili od polityki.

Na początku 1933 roku nie miało to większego znaczenie czy byli religijni lub nie, czy byli bogaci lub nie, czy interesowali się polityką lub nie. W Niemczech do władzy doszedł Hitler. (…)

****

Fergus O’Connell w powieści „Call the Swallow”, 2002, która opowiada o getcie łódzkim zamieszcza także opis deportacji Żydów z Pabianic.

Parę kilometrów na południowy zachód od Łodzi znajdują się Pabianice. Tutaj jeszcze do niedawna kilka tysięcy Żydów pracowało dla dwóch niemieckich firm. W szabas, 16 maja kazano im wyjść przed domy, w których mieszkali. Potem grupami przeszli na boisko sportowe. Dokonano segregacji zgodnie z przydzielonymi literami, jakie otrzymali podczas badania lekarskiego. Do stolika obsługiwanego przez oficerów niemieckich podchodzili kolejno i odsłaniali piersi, aby pokazać swoją literę. Co bardziej wstydliwe kobiety zbytnio się ociągały, dlatego były bite przez jednego z kilkunastu Niemców stojących po obu stronach stolika.

Osoby z literą „A” – Arbeitsfahing (zdolny do pracy) przesunęły się na jedną stronę, a niezdolni do pracy, starcy, chorzy, dzieci, osoby oznaczone literą „B” – na drugą. Grupy zostały oddzielone od siebie. Dzieciom nie pozwolono zbliżać się do grupy „A”, niemowlęta odebrano matkom, dzieci jak oszalałe biegały po boisku, wypatrując rodziców. Rodzice błagali strażników, aby mogli zabrać swoje dzieci, ale byli odpędzani i bici.

Pozostali na boisku do wieczora. Padał wtedy rzęsisty deszcz i byli przemoczeni do suchej nitki, odczuwali dotkliwie pragnienie. Wieczorem dowiedzieli się, że jadą do getta w Łodzi, natomiast osoby niezdolne do pracy, i te oznaczone literą „B”, jak również dzieci zostały załadowane na chłopskie furmanki i zabrane w przeciwnym kierunku, w nieznane.

To Anna opowiada Dawidowi tę historię, wieczorem po skromnej kolacji, gdy korzystając z resztek dnia wyszli na powietrze przed godziną policyjną. Wieczór był ciepły, niebo jasnożółte od zachodzącego słońca, które zapowiadało rychłe nadejście lata. Stała wraz z Dawidem na skraju dziedzińca, kołysząc wózek ze śpiącą Rachelą i patrzyła na Marka wśród dzieci, bawiących się w deportację. (…)

****

Elżbieta Ettinger w powieści „Kindergarten” przedstawia wizytę Elli u dziadka w Pabianicach.

(…) Wieczorem matka Elli zadzwoniła do dziadka. Ustalono, że jedna z dziewcząt pojedzie do Pabianic, żeby zobaczyć się z dziadkiem. Rut postanowiła, że będzie to Elli.

Elli wcisnęła się w kąt przedziału, żeby ukryć żółtą gwiazdę na plecach. Tą na piersi zasłoniła książką. Udawała, że jest pochłonięta lekturą, ale tak naprawdę chodziło jej o to, żeby nie została wyrzucona z pociągu. Elli była ponura, ale niezakłopotana i tylko trochę wystraszona. Wiedziała, że musi być ostrożna i spokojna, nie pozwalała, aby przyspieszone bicie serca wytrącało ją z równowagi.

Pamiętała swoje wędrówki po ulicach Pabianic, gdzie nawet po ciemku potrafiła rozpoznać każdy dom i każde drzewo. Kiedy Elli ostatni raz widziała dziadka, obiecał jej, że będzie na siebie uważał w uzdrowisku, co oznaczało, iż będzie mniej grał w karty. Oczywiście nie wierzyła mu. Odkąd pamiętała, ciotka Paula, która wraz ze swoją rodziną mieszkała u dziadka, skarżyła się, iż karty rujnują jego życie, lecz nikt nie śmiał go upominać.

Lubiła patrzeć na dziadka, w jego uważnych oczach migotało rozbawienie lub ironia, długie palce uderzały w srebrną papierośnicę – niecierpliwie, gdy się z czymś nie zgadzał, obojętnie – gdy gra stawała się nudna. Przed wejściem do pokoju karcianego, nadsłuchiwała jego czystego i silnego głosu – „full” lub „pass”, bez cienia różnicy. Wszyscy w rodzinie wiedzieli, że dziadek często zapraszał swoich przyszłych zięciów lub parterów biznesowych do gry w pokera lub brydża. Przez lata jego dom był dla niej rajem na ziemi, a później sanktuarium, jeśli tylko tego potrzebowała.

Czasami, gdy zostawała na noc, widziała jak się otwierają drzwi do jej sypialni i wchodzi siedmioro młodych Weilsów – trzy dziewczynki w cudownych długich sukniach i czterej chłopcy w szkolnych, dobrze dopasowanych, mundurkach, jak na zdjęciu ze starego rodzinnego albumu. Niekiedy prowadziła ich matka w ciemnej peruce, miała czarne oczy, połyskujące w twarzy o barwie kości słoniowej. W przypadku gdy nie mogła zasnąć, Elli znajdowała dziadka samego, przy kartach. Nigdy nie okazał zdumienia, że widzi ją o tak późnej porze, nigdy nie stawiał pytań, ani nie robił uwag.

Tego dnia kuchnia była pusta. Zazwyczaj, o tej godzinie Aurelia, starsza służąca, była zajęta przygotowaniem kolacji. Ciocia Paula przybiegała, żeby uściskać Elli; Danny wydawał indiański okrzyk powitania, a Stefa uciszała go, żeby nie przeszkadzał dziadkowi. Wuj Jakub miał zawsze niespodziankę w kieszeni; uszło jego uwadze, że szkraby szybko dorastają.

Elli zapamiętała, że wpadła na Aurelię w korytarzu prowadzącym do jadalni. Głośne, wzburzone glosy przebijały się przez zamknięte drzwi. Bez słowa Aurelia wskazała na drzwi, jej oczy były czerwone i opuchnięte, spracowane ręce bezwiednie i niezgrabnie poprawiały siwiejącą fryzurę. Objęła Elli i zrobiła znak krzyża na jej czole. (…)

****

Pabianice to nazwa o dużym potencjale, która ukrywa w sobie  wiele znaczeń i sugeruje wiele możliwości, i umiejętności. Mamy tu na przykład piękną  Nicę (Nice), chociaż najlepiej miasto prezentuje się na lodzie -  nice on ice.  Pabianice zainspirowały także Edwarda Kofi Louisa do napisania wiersza pt. „Pabianice”.

„Pabianice”

Possibbilities!

Abilities!

Based on natural laws;

Insight and wisdom along the line,

All around us!

Nice and easy with nature,

In the name of life;

Coranavirus is now with us.

Evidence of dead bodies around the world.

Autor wiersza urodził się w 1961 r. w Ghanie i mówi o sobie: My mind is full of innovative ideas; of which, I have taken the horse-walk act to put down most of the visions and dreams seen on paper. Such I am ever ready to share them with all in need of them to put the world in a better place.

Pabianice Poem by Edward Kofi Louis

****

Amerykańska blogerka Shawnda McGowen (Lorelei) podjęła próbę zbeletryzowania fragmentu historii Pabianic w tekście „A Vision of Judgement” (2015).

- Słyszę ich – powiedział Adam, patrząc zza odchylonej zasłonki. Słyszał jak ziemia drżała pod zbliżającymi się czołgami do małego miasta Pabianice, Polska.

Strach zadomowił się w Pabianicach niczym ciężka deszczowa chmura. Wskutek inwazji 1 września 1939 roku Polska znalazła się na łasce nazistów.

Dudnienie pancrów stawało się coraz głośniejsze, gdy zgodnym rytmem zniewalały ziemię. Ten dźwięk zamykał usta obywatelom polskim ukrytym w swoich domach, a zwłaszcza osobom pochodzenia żydowskiego. Pogłoski, które mieszkańcy słyszeli od dawna stały się faktem, teraz oni będą źródłem niedobrych wieści dla kolejnych miast zajmowanych przez Niemców. Adam mógł teraz zobaczyć w oddali czarne punkciki, oświetlone wschodzącym słońcem. (…)

The Nazis Came To Poland

***

We wspomnieniach Jake’a Geldwerta „From Auschwitz to Ithaca”, 2002 występuje Applebaum z Pabianic:  (…) Guess what? There was a Yisrael Applebaum from Pabianice near Lodz. I wrote that the Yisrael Applebaum was also in camp. The next time I got a letter from my father that Applebaum’s wife had a baby boy. And guess what? (…)

***

W 2010 r. Stig Dalager, pisarz duński, opublikował powieść dla młodzieży „David’s Story”, w której występuje „doktor z Pabianic”, leczący mieszkańców warszawskiego getta.

(…) Któregoś dnia do szpitala przyszedł oficer SS wraz z dwoma żołnierzami, którzy mimo protestów personelu, przetrząsnęli cały budynek, szukając  członków podziemia, znanego jako Armia Krajowa. Wywlekli po schodach dwóch poważnie chorych czternastolatków, ale drogę zagrodził im doktor z Pabianic oraz Miss Natanblut.

Oficer, wysoki, barczysty mężczyzna o pięknie opalonej twarzy wyciągnął pistolet i pogroził kobiecie. – Na twoim miejscu usnąłbym się natychmiast  z drogi – powiedział.

- Czy naprawdę jesteście tak tchórzliwi,  że musicie zabierać chore dzieci i grozić bezbronnym kobietom! -  stwierdził doktor z Pabianic, nie ustępując miejsca esesmanowi.

Oficer wycelował  w doktora.

- Och, mężczyzna, który bierze stronę bezbronnej kobiety, jakie to interesujące! –powiedział i przystawił mu pistolet do skroni. – Czy myślisz, że twoja funkcja zapewni ci bezpieczeństwo?

***

Monika Jaruzelska w książce „Oddech”, 2015 r. zamieściła wywiad z Wojciechem Hańbowskim, psychoanalitykiem szkoleniowym Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, który wychował się w Pabianicach.

(…) Pamiętam moje spostrzeżenia z początku lat 90., kiedy mieszkałem w Londynie – bardzo ruchliwym i tętniącym życiem mieście. Kiedyś odwiedzałem kolegę na północy Anglii i byłem zdziwiony, gdy widziałem ludzi siedzących na ławkach i rozmawiających ze sobą. Po pierwsze mieli czas, po drugie mieli ochotę na rozmowę. To mi przypominało czasy mojego dzieciństwa. Wychowałem się w małym mieście, w Pabianicach. Jedna ulica, dom obok domu, ludzie spokrewnieni  ze sobą. Po pracy siadali na ławkach w ogrodach, rozmawiali, a gdy temat się wyczerpał, zapadało dziesięciominutowe milczenie, które zwykle było kończone stwierdzeniem: „No i tak to jest…”.

Była to forma bezpośredniego kontaktu, ludzie czuli swoją obecność, niekoniecznie poprzez jakieś konkretne porady, tylko po prostu przez fizyczny kontakt i rodzaj bliskości, którą się odczuwało poza słowami. Bardzo trudno w tej chwili znaleźć coś takiego. Nie tylko w Warszawie, ale i w mniejszych miejscowościach. Ludzie siedzą przy komputerach, telewizorach, jest taki model życia konsumpcyjnego, czyli wiele dóbr, które chciałoby się mieć. Myśli się o tym, jak na to zarobić, jak wziąć kredyt, jak spłacić ten kredyt… To wszystko wypełnia kontakty międzyludzkie. (…)

Wojciech Hanbowski

***

Witold Orzechowski „Kobiety bez wstydu”, 2016: „(…) Kolorowe magazyny porównywały jego urodę do urody Bena Afflecka, gwiazdy filmu amerykańskiego, matki marzyły o takim zięciu dla swych córek, a córki żałowały, że nie spotkały nikogo takiego na dyskotece w Pabianicach po wizycie w której zwykle dziewczyny zachodziły w ciążę z miejscowym Arkadiuszem lub Sebastianem.

Mariusz Wróbel skierował się do zamówionej taksówki, która czekała na górnym parkingu dworca. Gdy mijał długą kolejkę podróżnych czekających na postoju, został natychmiast rozpoznany, był bowiem prowadzącym najbardziej popularnego talk-show w kraju pod tytułem „Gorący temat.”

***

Krystian Piwowarski „Klaun”, 2008: (…) – Alek przeprasza – wyjaśniał tymczasem Sabowski, łagodząc zatarg. – Upadły na podłogę. Na kafelki. Chętnie zapłacę za szkody.

- Po kija mi twoja kasa?

- Kupisz nowe.

- Gdzie? W Pabianicach? Sabowski doskonale rozumiał stratę (…)

***

Natasza Orsa „W świecie Jonasza”, 2014 : (…) – Monika, nie chcę rozmawiać o mojej rodzinie.

- Nie rozumiem cię. Chcesz, bym się zaangażowała w … - przerwałam. – No właśnie, w co? W związek? Czy my jesteśmy razem? Czy jesteśmy parą? Czy się tylko pieprzymy, zresztą nieważne. – Machnęłam lekceważąco rękę. – Chcesz, bym się zaangażowała uczuciowo, a ja nic o tobie nie wiem. Gdybyś ty mnie zapytał, nie miałabym oporów przy udzielaniu odpowiedzi. Ale to też cię nie interesuje, bo nie pytasz – zirytowałam się.

- Twoja mama jest pielęgniarką, a twój ojciec  był kierowcą. Przeszedł na rentę z powodu problemów z kręgosłupem. Mieszkają w Pabianicach skąd pochodzisz. Twój młodszy brat Kamil również mieszka w twoim rodzinnym mieście. Skończył studia w Łodzi i pracuje jako grafik komputerowy (…).

***

Aleksander Mikołajczak „Łacina w kulturze polskiej”, 1998: (…) Architektura renesansowa wytworzyła w Polsce osobny styl, cechujący się wspaniałymi attykami, które zdobią także dwór w Pabianicach z lat 1565-1570 projektu Wawrzyńca Lorka.

***

Wojciech Polak „Stan wojenny – pierwsze dni”, 2006 : (…) W Pabianicach protesty objęły Pabianicką Fabrykę Narzędzi, zakłady „Polfa”, Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Pabia”, Pabianickie Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Pamotex” i krótko Pabianicką Fabrykę Żarówek „Polam”.

Andrzej Paczkowski „Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce…”, 2006 :  (…) Wiele strajków trwało więc stosunkowo krótko, na przykład w pabianickiej fabryce „Polam” godzinę (…).

***

„Migawki z przeszłości: opowieści świadków historii”, 2010. Fragment wywiadu z Henrykiem Marczakiem opracowanego przez uczniów SP w Łaznowie w ramach projektu „Opowiem ci o wolnej Polsce”.

Na początku zanim zacząłem wydawać, robiłem plakaty (…) najpierw sam bardzo nieporadnie takie ulotki robiłem z linoleum: „Uwolnić Lecha, zamknąć Wojciecha!!!” (…) W Pabianicach zorganizowałem sieć kolportażu wydawnictw podziemnych, bo zaczęły się wydawnictwa ukazywać (…) Miałem koleżankę, która pracowała w księgarni (ul. Poprzeczna) i w tej księgarni zorganizowałem punkt kolportażu. (…) Ta koleżanka skontaktowała mnie z kolegą, który wie, skąd farbę zdobyć, ma talenty artystyczne, i to był właśnie Sławek Łuczyński. (…) Myśmy wspólnie założyli wydawnictwo. Drukowaliśmy u niego w mieszkaniu, w moim mieszkaniu, ale i w innych punktach (…) Z moim kolegą Czesławem Zajdą przywoziłem prasę ”Solidarność Walcząca”, ale i inne z Łodzi (…). Ja jestem pabianiczaninem – Łodzi za dobrze nie znam, na karteczce miałem zapisane adres, gdzie to jest i u kogo. I pojechałem (…) Włożyłem machinalnie karteczkę do kieszeni, wszedłem – to jest ten blok (…). Znalazłem numer, nacisnąłem guzik i w tym momencie usłyszałem głosy. Taką dosyć ostrą wymianę zdań (…) Dwóch panów się wyłoniło. Wprowadzili mnie do mieszkania, a tam był, jak to się mówi   „kocioł”. (…) Gdybym tę karteczkę wyrzucił, mógłbym powiedzieć, że wszedłem, żeby się o  adres zapytać (…) ale ją znaleziono przy mnie (…) Odprowadzono  mnie do stojącego w chaszczach samochodu (…) zawieziono nas na Lutomierską, wprowadzono, no i przesłuchano (…) miałem historyjkę, którą im opowiedziałem, że rzeczywiście jestem działaczem ”Solidarności”, chciałem kolportować prasę, nie miałem kontaktów żadnych. Kiedyś przypadkowo w Łodzi spotkałem człowieka  (…) Spytał, czy chcę prasę. Chciałem, no więc, po jakimś czasie, dał mi namiar – karteczkę.

Przyjechałem tu, a państwo mnie złapaliście. W „Solidarności” podziemnej drukowano wiele znaczków takich, ale one miały charakter pamiątkowy. Na liście trudno byłoby nalepić, bo od razu poczta by zauważyła (…) więc działacze podziemia wpadli na pomysł, żeby na oryginalnym znaczku zrobić takie napisy. Znaczek oryginalny był w pamięci urzędników pocztowych, a więc zerkając na taki znaczek, mogli nie zauważyć, że on ma taki nadruk. (…)

***

Zofia Kossak „Dziedzictwo”, 1967: (…) – Nie przeszkadzaj, kochanie – prosił półgłosem małżonek. – U nas – mówił proboszcz – nic się nie ruszy, bo wojska stoi bez liku. Do Zgierza dam wam konie. Bryka szeroka, zmieścicie się łatwo. – W Zgierzu jest organizacja? – pytał sumienny obywatel Jerzy. – Skąd! Zgierz, Pabianice to same Niemcy, trochę Żydów. Polaka ze świecą szukać.

„Fabryka żarówek”

B. Giza, B. Gieraszewska, M. Bator ”Łódź na łamach prasy filmowej w latach 1946-1960”, 2023: „(…) Tak samo należy potraktować relację o przyjeździe do Łodzi kilkuset robotników z fabryki żarówek w Pabianicach. Samochody po nich wysłali filmowcy, aby goście mogli obejrzeć w kinie Robotnik prapremierowy pokaz reportażu Konstantego Gordona „Fabryka żarówek”. Dokument z 1946 roku obrazuje funkcjonowanie fabryki żarówek w Pabianicach.

Poseł z Pabianic

Barbara Szczepuła „Alina. Miłość w cieniu polityki”, 2013: „(…) Jacek Merkel dodaje, że hotel poselski był wtedy czymś pośrednim między akademikiem a domem wypoczynkowym Funduszu Wczasów Pracowniczych. Parlamentarzyści spali w pokojach dwuosobowych, ale i tak nie było źle, bo mogli sobie wybierać, z kim chcą mieszkać. Merkel zamieszkał więc z Bieleckim, Nowak z Krasowskim, posłem z elbląskiego. Dowgiałło z posłem z Pabianic. – Mieliśmy poczucie, że znaleźliśmy się w parlamencie, by walczyć z komuną – mówi Krzysztof Dowgiałło (…)”. Poseł z Pabianic to W. Kowalski.

Pan Benio

Janusz Głowacki „Z głowy”, 2004: „(…) W Jolancie każdego wieczoru przepijały ciężko zarobione pieniądze brygady remontowe z Green Pointu i ich szef Piotrek Zalewski. Zaglądali tu czasem mocno zaprzyjaźnieni Dudzińscy, czyli Magda z domu Dygat, która jeszcze nie była świetnie się rozwijającą powieściopisarką i Andrzej, grafik i malarz, który się już od dawna rozwinął. Oboje mieszkali wtedy elegancko w górze miasta i się zaklinali, że nie tęsknili, ale ja wiem, że tęsknili. (…) Potem pan Benio, hydraulik z Pabianic zaklinał się, że kiedyś w wojsku, trzydzieści lat temu był raz na kurwach i tylko dzięki temu mógł przetrzymać emigrację”.

Kadzie

Józef Jaremski „Włókniarze”, 2023: „(…)Słyszał właśnie, że w dwie wielkie kadzie farbiarskie w Pabianicach dwóch majstrów żywcem wrzucono i w gorącej farbie nieszczęśliwcy obaj się poparzyli (…).

Uprowadzona

Anna Malinowska „Brunatna kołysanka: historie uprowadzonych dzieci”, 2017: „(…) Dziewczynka czuje, że nikt jej nie chce. Zwłaszcza po wizycie w Pabianicach dokąd zabrała ją jedna z ciotek. Tam mieszka druga babcia. Okazuje się, że nie sama. Tylko ze starszą o sześć lat siostrą Basi. Kiedy się spotykają, Basia ma lat 14. Siostra jest dorosła. Żadna z nich nie poczuła siostrzanej miłości. Po spotkaniu każda wróciła do swojego życia. Później rzadko będą się ze sobą kontaktować. W końcu 1952 r. Basia trafia do domu dziecka. Babcia odwiedza ją w niedzielne popołudnia. Basia powoli zapomina niemieckiego, mówi płynną polszczyzną. Chce być samodzielna, zaradna. Dobrze się uczy. Postanawia, że będzie dobrą Polką. Dużo rysuje, dostaje się do szkoły plastycznej. Uczy się na technika sztuk plastycznych. Będzie rysować, projektować wzory na tkaniny. Nauka i rysunki pochłaniają ją całkowicie. Nie chce chodzić na randki. Chłopcy jej nie interesują. Już sama myśl, że miałaby z kimś być blisko, napawa ją wstrętem. Po 18 latach, w 1966 roku, 29-letnia Basia jedzie do Niemiec. Wcześniej dwukrotnie odmówiono jej wizy. Kobieta nie jest pewna, co zastanie na miejscu. Zbliża się Boże Narodzenie. Całe Lemgo jest pięknie rozświetlone. Jak tu inaczej niż w szarej Łodzi. Basia skrada się przez ogród do domu. Zagląda przez okno. Widzi, że Mutti siedzi na kanapie, ogląda telewizję. Czy mnie poznają? Zaakceptują? Basia na dobre zapomniała niemiecki. „Bӓrbel!” – krzyczą domownicy, gdy staje w drzwiach willi. Znowu wszyscy wybuchają płaczem. Basia chce mówić. Łapie za słownik. W pamięci odgrzewa stare, zapomniane słowa”.

Szapocznikow

Sławomir Koper „Życie artystek w PRL”, 2013: „(…) Szapocznikow  sprawia wrażenie osoby o radosnym usposobieniu, jednak pod pozorami wesołości ukrywała wyjątkowo dramatyczną przeszłość. Pochodziła z rodziny żydowskich lekarzy, ojciec był dobrze prosperującym stomatologiem, a matka pediatrą. Przed wybuchem wojny mieszkali w Pabianicach na tak zwanym Nowym Mieście, dzielnicy zasiedlonej przez polską inteligencję”.

„Gryf”

Jarosław Wróblewski „Gryf: Pałacyk Michla, Żytnia, Wola”, 2017: „(…) Ojciec pracował w różnych miastach. Mieszkaliśmy więc w Warszawie, Łodzi, Pabianicach, Ostrowi Mazowieckiej, Lublinie – podróżowaliśmy po całej Polsce. Rodzice przeważnie wynajmowali domy (…)”. Książka o Januszu Brochwiczu-Lewińskim ps. „Gryf” – żołnierzu Armii Krajowej, oficerze wywiadu brytyjskiego i Armii Renu, gwardziście królowej Elżbiety II i jej rodziny.

Jaroszka

Stefan Wyszyński „Pro memoria”, 2017: „(…) 23 września 1959, środa. Ksiądz Lucjan Jaroszka z Melbourne w Australii. Księży w Australii jest około 20; są to byli więźniowie obozów, kapelani wojskowi. Obsługują  około 70 tysięcy Polaków. Wskutek wysokiej stopy życiowej łatwo się dorobili. Szybko się wynaradawiają. Łączy ich tylko świątynia, gdyż prości ci ludzie nie mają potrzeb kulturalnych. Rodzice wracają do Kościoła przez swoje dzieci katolickie, które uczą się w szkołach katolickich. Zezwalam na wywiezienie płyty z kazaniem 26 VIII br. do Australii.” Lucjan Jaroszka (1913-1995), ksiądz infułat. W czasie wojny więzień Dachau. Święcenia 1939. W 1950 na polecenie biskupa polowego Wojska Polskiego Józefa Gawliny wyjechał do Australii. Tam podjął pracę duszpasterską wśród Polonii. W 1974, po wielu wysiłkach, powrócił do Polski. Zamieszkał przy parafii św. Mateusza w Pabianicach.

„(…) 13 czerwca 1962. Biskup Klepacz w sprawie swoich trzech studentów na ATK, którzy mają być zabrani z konwiktu teologicznego. Porusza też sprawę słynnej zakonnicy Marczewskiej z Chocza. Biskup spodziewa się, że pozwoli się jej stworzyć nowy zakon. Odpowiadam: nie można tworzyć nowego zakonu dla byłej zakonnicy.”

Cecylia Marczewska (1908-1989), w zgromadzeniu loretanek od 1927. W latach 1939-1942 prowadziła w Warszawie przedszkole w domu sióstr urszulanek szarych; wstąpiła do tego zgromadzenia, lecz z powodu choroby nie ukończyła nowicjatu. Wróciła do loretanek, ale w 1952 opuściła zgromadzenie i w Choczu k. Kalisza, jako siostra Teresa, zaczęła tworzyć nowe zgromadzenie sióstr misjonarek od Dzieciątka Jezus. W 1959, ze względu na niedopracowane przepisy prawne zamknięty został nowicjat, a członkinie zgromadzenia przeniosły się do Tyńca nad Ślęzę, a następnie do diecezji łódzkiej. W 1961 roku siostra Marczewska z dwiema towarzyszkami zamieszkała w Pabianicach. W 1963 mimo starań nie doszło do otwarcia nowicjatu. W 1965 biskup łódzki Klepacz zatwierdził konstytucję zgromadzenia. W 1970 Kardynał Stefan Wyszyński rozwiązał zgromadzenie.

„Pabianice”

Philipp Blom „The Simmons Papers”, 1995: „(…) I dialled the number of the high Office on the internal phone, but nobody had heard of an emergency, and I was told instead not to neglect the work which had been given to me. Looking around in the lodge I found that it was filled with dusty files, all belonging to my department . When I examined them closely, I found that they were all dealing with names of places: Paddington, Port Said, Pembroke, Parramatta, Penemunde, Persia, Petersburg, Philippi, Palestine, Pishpek, Poland, Porcupine, Pabianice, Prussia, Paisley and Putumayo. I awoke to find that I had indeed slept with my head on files with geographical  names. Still, I do wish the work would not affect me so strongly”. Bohater powieści śni o biurowych skoroszytach opatrzonych nazwami geograficznymi i budzi się z głową spoczywającą na tychże dokumentach. Jedną z miejscowości są Pabianice.

Zygmuś

Barbara Kosmowska „W górę rzeki”, 2003: „(…) – Zygmunta tu nie było, a ty mi nic nie mówisz … - wyszeptała z goryczą zbielałymi wargami. – Przeciwnie. Cały czas mówię o Wojtku, tymczasem ty … - No, ja o Zygmusiu, bo Zygmuś też wrócił. Od swojej mamy, z Pabianic nie z Norwegii. I po dwóch dniach, a nie po pięciu latach. Poza tym on nie pojechał do Pabianic z żadną wywłoką, pojechał do mamusi i to ze swoim bratankiem, Brunem. Jest jego chrzestnym, więc pojechał, żeby załatwić Brunowi tę nieszczęsną pracę .

Autentyczny robotnik 

Marian Krzaklewski „Czas na akcję”, 1997: „(…) – Mazowsze w 80 procentach głosowało za Leszkiem Kaczyńskim. Wrocław w pierwszej turze w 50 procentach za Rulewskim. Łódź podzieliła się, jedni byli za Słowikiem, inni za mną. Za mną był Janusz Tomaszewski. Poznaliśmy się w 1990 roku, gdy w regionie łódzkim nastąpił kryzys związany z konfliktem między Słowikiem a Dłużniewskim i Kostrzewą – ci ostatni niestety już nie żyją. Byłem tam mediatorem razem ze Staszkiem Węglarzem. Tomaszewski, autentyczny robotnik z Pabianic, był poza sporem”.

Podmiejski tramwaj

Edward Szuster „Jedenaście dni”, 1984: „(…) – Bo tak było – mruczał tkacz. – W poniedziałek wieczorem jeden z naszych wyprowadził go z miasta. Mieli jechać do Pabianic, a potem dalej. Jakeśmy się o tym dowiedzieli, to daliśmy wam znać. Dzisiaj znów okazuje się, że w poniedziałek wieczorem patrol wygarnął ich z podmiejskiego tramwaju. Błoch pomyślał, ze jak kto chce się wymknąć, to tramwajem jeździć nie powinien, ale milczał.”

Podwórka

Irena Chmieleńska „Wychowanie na podwórku”, Warszawa 1966: „(…) Alicja Tuzowa z Pabianic, która działa w dwu sporych budynkach liczących około setki dzieci, podzieliła dzieciarnię według trzech zasad: miejsce zamieszkania (klatka schodowa), wiek i płeć (zastępy), szczególne zamiłowania i zainteresowania (sekcje).

W rezultacie dziecko, zależnie od okoliczności, może być jednocześnie członkiem trzech grup: jako mieszkające przy danej klatce schodowej ma obowiązek pilnowania czystości, przestrzegania, by nikt nie śmiecił, nie pisał po ścianach, nie wyrzynał poręczy (wind nie ma, więc o nie troszczyć się nie musi), nie bawił się w piwnicy; aby na ścianach wisiały obrazki (prace dzieci, reprodukcje), aby rosły kwiaty na oknach i na półkach; jak np. dziesięcioletni chłopak należy do podwórkowej gromadki rówieśników, którzy mają wiele wspólnego, wspólnie się bawią i od czasu do czasu zrobią coś ciekawego a po zbytecznego; jako zainteresowany np. ogrodnictwem należy do opiekunów przydomowej zieleni. (…)

Niektórzy działacze potrafią też wykorzystać inne momenty na „familijne” uroczystości. I tak np. w Pabianicach pan Jagiełło zorganizował „próbę ognia”, tzn. wesoły egzamin dla siedmiolatków w przeddzień ich pójścia po raz pierwszy do szkoły. Musiały: zawiązać sobie sznurowadła, przyszyć guzik, umyć zęby, powiedzieć wierszyk, narysować obrazek. Wszystkie dostały … pierwszą nagrodę w postaci bodajże lizaka.”

Przewodnik

„Województwo Łódzkie. Przewodnik”, Warszawa 1972: Pabianice (…) Najstarsze ślady osadnictwa z X-XI w. Miejscowość powstała na terenie dóbr, które księżna Judyta czeska (zm. W 1086), żona Władysława Hermana, ofiarowała kapitule krakowskiej. Dobra te nazywano początkowo opolem lub kasztelanią chropską, a w XIII w. –piątkowiską. W poł. XIV w. powstało  miasto Pabianice i jednocześnie erygowano miejscową parafię (w 1354). Od tego czasu aż do rozbiorów Pabianice były ośrodkiem zarządu dóbr, tradycyjnie nazywanych kasztelanią, względnie dzierżawą, kluczem lub hrabstwem pabianickim.

Najintensywniejszy rozwój miasta w okresie feudalizmu przypada na XVI w. W 1496 było tutaj 48 placów z domami; w 1554 -98, a w 1606 -163. W 1563 zamieszkiwało 66 rzemieślników, m. in. sukiennicy i płóciennicy. Po zniszczeniach w XVII i na pocz. XVIII w. Pabianice w 1737 miały tylko 54 domy i 7 rzemieślników. Poprawa nastąpiła pod koniec XVIII w.

W 1823 przybyli do Pabianic pierwsi tkacze sukiennicy obcego pochodzenia. Przybysze osiedlali się w Nowym Mieście położonym na zach. od rzeki Dobrzynki. Miasto szybko rozwijało się. Liczba ludności z 963 w 1825 wzrosła do 7714 w 1869 i 41 467 – w 1910.

Po upadku powstania listopadowego przestawiono produkcję wełnianą na bawełnianą. Obok indywidualnego tkactwa rozwijała się manufaktura scentralizowana i nakładcza. W 1845 zainstalowano w Pabianicach pierwszą maszynę parową. W 1872 powstała spółka akcyjna Krusche-Ender. Obok niej do największych zakładów należała fabryka Kindlera, istniejąca od 1859 oraz Pabianicka Spółka Przemysłu Chemicznego założona w 1889. Z zakładów powstałych w okresie międzywojennym największe znaczenie miała fabryka żarówek „Osram”.

W 1862 powstała tutaj organizacja konspiracyjna im. G. Garibaldiego. W styczniu 1863 miejscowa grupa powstańców po zarekwirowaniu broni w lokalu Niemieckiego Towarzystwa Strzeleckiego wyruszyła w okoliczne lasy.

Rozwój przemysłu powodował zaostrzenie walk klasowych. Istniały tutaj komórki organizacyjne SDKPiL, PPS, a następnie PPS-Lewicy. W okresie międzywojennym ruchem robotniczym w Pabianicach kierowała KPP i PPS, a od 1926 także PPS-Lewica. Aktywną działalność, zwłaszcza w okolicznych wsiach, prowadziła Niezależna Partia Chłopska.

W 1900 robotnicy fabryki Krusche-Ender zorganizowali strajk okupacyjny, jeden z pierwszych w kraju. W 1905 strajkowali robotnicy i młodzież szkolna. Dla uczczenia tych wydarzeń fabryce nadano imię Bojowników Rewolucji 1905 r. Najważniejsze strajki z okresu międzywojennego: 1923, 1928, 1929. Podczas strajku w 1933 r. doszło do starć z policją. Pięciu robotników zostało zabitych, wielu odniosło rany. Wydarzenie to upamiętnia tablica przy u. Bohaterów 19.

W marcu 1942 dawni działacze KPP z Pabianic nawiązali kontakt z Komitetem Łódzkim „Frontu Walki za Naszą i Waszą Wolność”. W wyniku pierwszych spotkań, w których brali udział m. in. I. Loga-Sowiński i T. Głąbski, powstała organizacja przekształcona później w Pabianicki Komitet Miejski PPR. W październiku 1942 przy współudziale Mieczysława Moczara powstała grupa Gwardii Ludowej. Członkowie PPR (Polska Partia Robotnicza) i Gwardii przeprowadzili wiele udanych akcji sabotażowych. Okupant mszcząc się za ponoszone straty przeprowadzał masowe aresztowania. Większość uwiezionych ginęła w więzieniach lub obozach koncentracyjnych. Ludność miasta zmalała z 55,5 w 1939 do ok. 32,0 tys. w 1945.

W okresie międzywojennym Pabianice były znacznym ośrodkiem życia kulturalnego, wychodziła „Gazeta Pabianicka”.

W Pabianicach urodził się J. Lorentowicz (1968-1940) pisarz, teatrolog i wydawca; z miastem tym związany był także M. Baruch (1861-1933), historyk. W okresie międzywojennym przebywali tutaj m. in. A. Szczerkowski (1881-1960), wybitny działacz PPS i międzynarodowego ruchu robotniczego oraz T. Wojeński (1894-1962), działacz oświatowy.

Na ogólną ilość 34,3 tys. zatrudnionych, w przemyśle pracuje 72,0%. Do najważniejszych zakładów udostępnionych do zwiedzania należą: ZPB im. Bojowników Rewolucji 1905 r., ul. Armii Czerwonej 3, tel. 21-51; Pabianicka Fabryka Papieru, ul. Żymierskiego 7, tel. 21-01 oraz Fabryka Żarówek „Polam”, ul. Grobelna 4, tel. 52-16; ponadto nieudostępnione: Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych „Madro”, Zakłady Środków Opatrunkowych „Paso”, Zakłady Farmaceutyczne „Polfa”, Zakłady Przemysłu Jedwabniczego, ZPO, Zakłady Tkanin Technicznych, Oddział Zakładów Mechanicznych im. J. Strzelczyka z Łodzi, Zakłady Mięsne, Oddział  Zduńskowolskich ZPW, Oddział Łódzkich Fabryk Mebli, garbarnia, Okręgowa  Mleczarnia Spółdzielcza i wiele drobnych zakładów przemysłu spożywczego oraz metalowego, drzewnego, materiałów budowlanych, chemicznych, dziewiarskiego.

2 licea ogólnokształcące, szkoła położnych, szkoła muzyczna, technikum ekonomiczne i zasadnicza szkoła handlowa, technikum przemysłowo-pedagogiczne, technikum i zasadnicza szkoła chemiczna, szpital miejski, muzeum regionalne, dom kultury dzieci i młodzieży, 3 szkoły Tysiąclecia.

Za bohaterski udział w walkach o wyzwolenie narodowe i społeczne oraz za wkład pracy w rozwój gospodarczy, polityczny i kulturalny Pabianice w 1966 odznaczono Orderem sztandaru pracy I klasy.

Na cmentarzu przy ul. Kilińskiego pomnik i mogiły żołnierzy polskich i radzieckich z II wojny światowej oraz mogiły pabianiczan zamordowanych przez hitlerowców.(…)”.

„Przewodnik” z 1971 roku pomija milczeniem sanację, chadecję, narodowców, nie bierze pod uwagę Armii Krajowej i co gorsza nie wspomina o społeczności żydowskiej. Przewartościowuje natomiast rolę miejscowych komunistów.

On the Dobrzynka River

Encyclopaedia Britannica, 1966: Pabianice, a town of central Poland in Lodz województwo (province), lies in the Lodz Highlands on the Dobrzynka River, a secondary tributary of the Warta 10 mi. (16 km) SSW of Lodz by road. Pop. (1960) 56.000. It is the second most important town in the Lodz industrial region and is on the railway from Lodz to Poznań and Wrocław. Its Renaissance castle houses the museum. The town is a textile centre and also has chemical, metal and papermaking industries. Settled as early as the 11th century. Pabianice acquired town rights in 1297.

Latuś

Zenon Borkowski „Pamiętnik sekretarza Połudzienia ilustrowany scenami z życia jego podwładnych”, Warszawa 1982 : (…) – Jedź do Pabianic, tam może coś znajdziesz –poradził mi jeden z towarzyszy. – Zgłoś się u Latusia, przewodniczącego związku włókniarzy, on ci pomoże…

Latuś był energicznym działaczem związkowym. Niski, szczupły, mimo swej czterdziestki wyglądał  jak młodzieniec  przy starszych działaczach. Popatrzył mi w oczy i zaraz nałożył na siebie płaszcz, żeby zaprowadzić mnie do fabryki.

- Wstąpicie chyba do naszego związku – powiedział.

- Jeżeli będę wam potrzebny, możecie na mnie liczyć…

Spojrzał kolejny raz w moje oczy i powiedział:

- No to dobrze, no to bardzo się cieszę. Potrzeba nam młodych dzielnych ludzi.

Załatwił mi przyjęcie do pracy i od tego czasu codziennie dojeżdżałem do Pabianic. Matka przestała chodzić po domach i najmować się do mycia okien, sprzątania i prania (…).

Do Połudzienia od pierwszej chwili ich spotkania w Pabianicach czuł sympatię. Podziwiła jego energię i zmysł organizacyjny, który czynił, że najdrobniejsza nawet sprawa stawała się w jego rękach istotną, do której odnoszono się z szacunkiem i załatwiano dokładnie.  Potem, gdy nie spotykali się na co dzień i nie mieli służbowych ścisłych kontaktów, w latach 1954-1970 mógł obserwować działalność Połudzienia śledząc decyzje podejmowane przez instancje, przebieg posiedzeń plenarnych opisywanych w gazecie oraz sprawozdań z obrad egzekutywy.

Napis

Maciej Malicki „Ostatnia”, 2009: (…) Z Kielc pojechali do Łodzi. W trakcie spotkania w księgarni zwrócił uwagę na dużą, krótko ostrzyżoną dziewczynę. Siedziała w pierwszym rzędzie krzeseł i nie odrywała od niego oczu . No, bez przesady, ale ilekroć spojrzał, spotykał jej wzrok. Zaczął się niepokoić. Bez skutku grzebał w zakamarkach pamięci. Kiedy skończyli rozmowę i podpisywanie książek, wyszli z Marcinem na papierosa. Na ulicę. Krótko ostrzyżona dziewczyna za nimi.

- Wiem, ze pan zbiera napis. Mam tu na karteczce jeden. Z Pabianic. Bo jestem z Pabianic. Studiuję w Łodzi. Mam na imię Dorota – powiedziała i podała mu żółty świstek.

-  Życie jest krutkie dlatego kocham Elvisa – przeczytał na głos. – Dziękuję.

- Tam jest błąd, ale na murze tak właśnie było – dodała.

Autor: Sławomir Saładaj