Piłsudski o Pabianicach

Pabianice na przełomie XIX i XX wieku były miastem, w którym działały fabryki, zatrudniające tysiące pracowników. Wielkoprzemysłowy proletariat wzbudzał zainteresowanie socjalistów, socjaldemokratów, anarchistów, anarchosyndykalistów, komunistów. Każde ugrupowanie chciało utworzyć w Pabianicach swoją komórkę, oddział, grupę, jaczejkę, przyczółek. Józef Piłsudski także pamiętał o miasteczku nad Dobrzynką.

W Sprawozdaniu Centralnego Komitetu Robotniczego na IV Zjazd PPS w 1897 r. przedstawił zarys rozwoju tej partii. Starania o mobilizację robotników łódzkich nie powiodły się, natomiast w Pabianicach propaganda PPS trafiła na podatny grunt.

Piłsudski pisał: Daleko lepiej rozwijały się w początku stosunki nasze w Pabjanicach. Nawiązane na stałe w lecie 1895 r., oddane zostały pod kierownictwo komitetu, składającego się z 3 członków, z którymi komunikowaliśmy się dość często, zwłaszcza wobec wielkiego zapotrzebowania tam naszych wydawnictw i związanych z tym częstszych odwiedzin. Poza komitetem istniało tam jeszcze liczniejsze kółko, zbierające się dość często dla wspólnej pogawędki, obmyślenia szerszej kolporterki naszych wydawnictw oraz czuwania nad zbieraniem składek.

W tym czasie, nawiązano liczne stosunki po wsiach w powiecie łaskim, co wyraziło się w znacznym zapotrzebowaniu „Dobrej nowiny” i „Ojca Szymona”, których w ciągu paru miesięcy rozeszło się tam po 200 egz. Towarzysze nasi obliczali, że otrzymywane przez nich 60 egz. „Robotnika” czyta stale 400 do 500 osób. Nader szybkie postępy ruchu, o którym mówiono już w całych Pabjanicach, wskazując niemal publicznie na prowodyrów ruchu, zwróciły uwagę żandarmów. Nastąpiły rewizje po wsiach pod pozorem poszukiwania broni, w lutym 1896 r. zjechał do Pabjanic pułkownik żandarmerii na śledztwo i rewizje. Wszystko to, zwłaszcza wobec zjawienia się paru donosicieli wśród robotników, spowodowało pewien popłoch i zamęt; postanowiono pomyśleć o lepszym zakonspirowaniu się i na czas pewien przycichnąć z robotą, ograniczając się tylko do kolportowania „Robotnika”.

W tym czasie C.K.R.(Centralny Komitet Robotniczy), nie będąc w stanie podołać wszystkim swoim, wciąż mnożącym się obowiązkom, powierzył stosunki z Pabjanicami jednemu z mężów zaufania, który jednak już po kilku miesiącach stosunków tych z należytą stałością prowadzić nie mógł. Tymczasem z ustaniem życia organizacyjnego niekontrolowany główny nasz i najruchliwszy kolporter musiał widocznie nadużyć pokładanego w nim zaufania, gdyż wystąpiono przeciw niemu naprzód z oskarżeniem o przepijanie pieniędzy składkowych, następnie o trwonienie wydawnictw i gadulstwo. W połączeniu z powstałymi tam waśniami osobistymi odbiło się to bardzo ujemnie na ruchu, i ilość rozpowszechnianych egz. „Robotnika” spadła obecnie do 15. Stan ten jednak jest do poprawienia, ludzie bowiem są, trzeba tylko nawiązać z nimi częstsze i bardziej stałe stosunki, a na to C.K.R. w ostatnich czasach zdobyć się nie mógł.

Józef Piłsudski w „Przedświcie” nr 5, 1896 r. wspominając o obchodach pierwszomajowych zwrócił uwagę także na Pabianice:

Wydawnictwa majowe w tym roku były rozpowszechniane w następujących miejscowościach: Warszawie i okolicy, Radomiu, Lublinie, Kielcach, Łodzi, Pabjanicach, Częstochowie, Zawierciu, Białymstoku, Wilnie, Strzemieszycach, Dąbrowie, Niwce, Milowicach, Niemcach, Zagórzu i Czeladzi. Proklamacje rozklejono: w Warszawie, Radomiu, Kielcach, Pabjanicach, Częstochowie, Zawierciu, Białymstoku i w całym okręgu Dąbrowiecko-Sosnowieckim. Jak widzimy, tegoroczny teren agitacji majowej jest znacznie szerszy, niż kiedykolwiek przed tym. Naturalny to skutek rozszerzenia wpływów partii na coraz odleglejsze i drobniejsze miasta i osady; jest to zarazem dowód, o czym pisaliśmy nieraz, że ruch socjalistyczny u nas zakorzenia się i rozrasta coraz bardziej na prowincji – tam gdzie do niedawna wszystko spało snem martwych. Nic więc dziwnego, że, jak stwierdzono zewsząd, nigdy nie rozprawiano tak szeroko i głośno o 1 Maja, jak teraz.

W opracowaniu „Bibuła” z 1903 r. dotyczącym działalności konspiracyjnej w zaborze rosyjskim Józef Piłsudski również powraca do Pabianic:

Zdarzają się jednak wypadki, gdy panika ogarnia i odważniejsze serca. A że strach bardzo często jest najgorszym doradcą, bywały wypadki, ze właśnie strach gubił ludzi. Opowiadano mi, że do Pabianic pod Łodzią razu pewnego przyjechali żandarmi. Nie wiadomo było, do kogo się udadzą, lecz niektórzy z tych, co mieli coś niecoś na sumieniu, uznali, że jeśli żandarmi przyjechali, to niechybnie do nich. Otóż jeden z tych ogarniętych strachem przypomniał sobie, że u niego leży kilka broszur. Biegnie czym prędzej do domu i w pośpiechu zakopuje je na swem podwórku. Bojąc się jednak, by kto nie nadszedł, zakopał je bardzo płytko. Żandarmi zrobili parę rewizji i nie zaczepili wcale o naszego tchórza. Lecz cóż się stało? Świnia, chodząc po podwórku, wyryła zakopaną świeżo bibułę i wysunęła jedną z broszur na ulicę. Spostrzegł to ktoś z władzy i w rezultacie naszego tchórza aresztowano. Odtąd, jakoby, w Pabianicach dla przestrogi młodych opowiadają historię o tym, jak „świnia zasypała towarzysza”.

W Echu z 22 marca 1936 roku ukazał się artykulik „Gdy Marszałek Piłsudski przemawiał w Pabjanicach. Dawni rewolucyjni patrioci w nędzy”.
Pabjanice 22. III. Mało kto chyba dziś wie o tem, że w Pabjanicach w latach 1898-1905 kilkakrotnie przebywał Marszałek Piłsudski, który jako działacz w pracy rewolucyjno-patriotycznej brał udział w zebraniach pabianickich działaczy rewolucyjnych, na których wygłaszał wielkie i porywające przemowy, nawołujące do walki z caratem i jego sługami o wolną i niepodległą Polskę.
Największe zebranie konspiracyjne miało miejsce w roku 1898 i odbyło się w Lesie Karolewskim pod Pabjanicami, gdzie wobec 600 uczestników zebrania Marszałek Piłsudski, po raz pierwszy przebywający w Pabjanicach jako towarzysz Ziuk , wygłosił mowę rewolucyjno-patriotyczną.
Po tem zebraniu Marszałek Piłsudski nocował w Pabjanicach w mieszkaniu ówczesnego działacza robotniczego Nowaka Józefa w domu przy ul. Nowy Świat 7 (obecnie Powstańców Warszawy), z którym spał na jednym łóżku i skąd następnego dnia odprowadzony został w asyście pabianickich współtowarzyszy idei do lasów tuszyńskich.
Cała historia chmurnych i krwawych dni jakie przeżywały Pabjanice w latach rewolucyjnych będzie tematem najbliższego odczytu radiowego, który wygłosi prelegent p. Popa Bernard z Pabjanic.
Słowa niniejsze mają za zadanie zwrócić uwagę odnośnych czynników, że byli działacze rewolucyjni z Pabjanic, którym szczęśliwy los pozwolił wyświadczyć przysługę i udzielić pomocy przyszłemu Wodzowi Narodu, tj. Nowak Józef i Wiśniewski Adam, którzy stanowili asystę Marszałka znajdują się w skrajnej nędzy, zapomniani przez społeczeństwo i organa, które winny pamiętać o faktach, dziś już historycznego znaczenia.
W roku ubiegłym obaj starcy mieli zamiar udać się pieszo do Warszawy z prośbą do Marszałka Piłsudskiego o udzielenie im jakiejkolwiek źródła utrzymania. Niestety, śmierć Wodza pokrzyżowała ich plany. Ponieważ ich obecna sytuacja pozostaje nadal bez zmian, Nowak i Wiśniewski podróż swą postanowili kontynuować w roku bieżącym i tym razem mają się udać do p. Prezydenta.

Pabianiczanie poszukiwali sposobów upamiętnienia Józefa Piłsudskiego.

Ilustrowana Republika (16.03.1934): Grodzka rada Bloku prowadzi prace nad zebraniem materiałów dotyczących pobytu Marszałka Piłsudskiego w Pabianicach w roku 1905. Do tej pory udało się stwierdzić, kto gościł Marszałka Piłsudskiego. Po zebraniu wszystkich danych projektuje się wmurowanie tablicy pamiątkowej w domu, w którym przebywał Marszałek.

Echo (19.03.1935): W związku z imieninami Marszałka polski Józefa Piłsudskiego w Pabianicach, jak corocznie odbędzie się cały szereg uroczystości ogólnych, w których udział weźmie całe społeczeństwo. Dziś po nabożeństwie i defiladzie nastąpiło uroczyste odsłonięcie tablic w Gimnazjum Męskim im. J. Śniadeckiego. Jedna tablica posiada popiersie Marszałka Piłsudskiego, na drugiej zaś wyryte są imiona i nazwiska wychowanków uczelni poległych w obronie Ojczyzny.

Głos Pabianic (31.03.1935): (…) Tablice te umieszczone są w holu gmachu szkolnego. Na białych karraryjskich marmurach umieszczono: na pierwszej popiersie Marszałka Józefa Piłsudskiego (płaskorzeźba) pod popiersiem złotymi zgłoskami wypisano „ziemia nasza strudzona siewem krwawym wojny czeka na siew pokoju” (Józef Piłsudski Pisma tom V).

Na drugiej tablicy pomieszczono tekst, który poniżej przytaczamy: Uczniowie polegli w walkach o Niepodległość 1914 – 1920: Zdzisław D’Aman, Adam Denus, Władysław Frontczak, Adam Grzegorzewski, Bolesław Jankowski, Karol Kitzman, Stanisław Krajewski, Feliks Pachniewicz, Adam Przybylski, Leon Rąbalski, Leon Julian Wiśniewski, Zygmunt Wrobel.

Echo (27.02.1928): Projektowane na 11 listopada święto legionistów w Pabianicach odłożone zostało do dnia 2 grudnia, a to z tego powodu, aby uroczystość ta nie przeszkadzała obchodowi dziesięciolecia Niepodległości. Na uroczystość legionową przyjadą do Pabianic delegaci z całej Polski. Na matki chrzestne sztandaru postanowiono poprosić p. Prezydentową Mościcką i Marszałkową Piłsudską. Protektorat nad uroczystością obejmie Marszałek Piłsudski.

W 1932 roku Józef Pluskowski, nauczyciel, polityk, ławnik magistratu, dziennikarz, poeta, wydał opracowanie „Komendant Józef Piłsudski w walce o wolność Polski”.

https://bs.sejm.gov.pl

W 1925 roku Henryk Miłek, pabianicki kompozytor, opublikował „Szlakiem Kadrówki. Wiązanka pieśni legionowej na chór męski”.

https://polona.pl

W 2000 r. w oficynie wydawniczej „Pamięć” Romana Peski ukazała się publikacja (reprint) „W 20-lecie wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej z Oleandrów w Krakowie dn. 6 sierpnia 1914 r.”

Obecnie płaskorzeźbę przedstawiającą J. Piłsudskiego możemy zobaczyć na cokole Pomnika Niepodległości. O historii tego monumentu traktują publikacje: Leszek Ramisz „Pomnik Niepodległości w Pabianicach. Odbudowa – 1989”, 2009 oraz Roman Peska „Tu, bije serce miasta. Pomnik Niepodległości 1928-1998”, 1999. R. Peska jest także autorem książki „Nasze orlęta. Młodzież Pabianic w walce o niepodległość Ojczyzny”, 2000.

Leon Wasilewski w tomie wspomnień „Piłsudski jakim go znałem” (2013) pisze m. in. o reakcjach na wystąpienie J. Piłsudskiego podczas VIII Zjazdu PPS we Lwowie w lutym 1906 roku. Lewicowy delegat z Pabianic był pod wrażeniem wygłoszonych tez, ale jednocześnie odebrał mówcę jako nudziarza i zrzędę.

(…) Na VIII Zjeździe, bardzo licznym, „lewicowe” władze partyjne zmobilizowały wszystkie swoje siły, aby nie dopuścić do zwycięstwa „starych” z Ziukiem na czele. My „starzy”, pragnący aż do ostateczności bronić jedności partii i nie dopuścić do rozłamu, występowaliśmy na zjeździe lwowskim bardzo powściągliwie. Naszym leaderem był Ziuk. Wygłosił on wspaniałą, przeszło godzinną mowę, w której bronił swego stanowiska w sprawie Organizacji Bojowej. Odpierał wymownie dążenie do tego, aby stała się ona „bandą czyścicieli publicznych, wymiatających bezustannie brudy carskie”, i za główne jej zadanie uważał przygotowanie możliwie wielkiej liczby organizatorów przyszłej walki zbrojnej, którzy by ubojowili całą partię i wszystkich towarzyszy partyjnych uczynili zdolnymi do szerokiej akcji bojowej. Bronił też samodzielności organizacyjnej OB. Mówił tak przekonywująco i mądrze, że zdobył sobie posłuch nawet wśród skrajnych „lewicowców”, pomiędzy którymi byli ludzie, po raz pierwszy go słuchający i wcale go nieznający.

Pamiętam, jak jakiś młody delegat z Pabianic czy Zduńskiej Woli, akurat siedzący przede mną, odezwał się półgębkiem:

- Wcale dobrze mówi, ale straszny mantyka (nudziarz)… Kto to takli?

Autor: Sławomir Saładaj