Macierz Szkolna w Pabjanicach

Na początku XX wieku społeczność Pabianic podjęła udaną próbę przeciwdziałania analfabetyzmowi mieszkańców i postępującemu upadkowi kultury. W 1905 r. powstało koło Polskiej Macierzy Szkolnej w Pabjanicach.

Pabianiccy społecznicy włączyli się w ożywioną działalność kulturalną i oświatową rozwijaną w Królestwie Polskim dzięki decyzji władz rosyjskich, zezwalającej na zakładanie szkół z polskim językiem wykładowym. Wówczas powołano do istnienia Polską Macierz Szkolną. Stowarzyszenie to organizowało placówki oświatowe oraz czytelnie, biblioteki, uniwersytety ludowe, zespoły teatralne, orkiestry.

Polska Macierz Szkolna w Pabianicach stworzyła podstawy dla rozwoju edukacji i kultury na terenie miasta i w pobliskich miejscowościach. W siedzibie stowarzyszenia – Dom Ludowy (obecnie Miejski Ośrodek Kultury) - swoje korzenie odnajdują zarówno muzeum miasta, jak i biblioteka miejska, a także dom kultury. Tam też narodziła się pabianicka prasa – Życie Pabjanickie (1912).

Działacze nie korzystali z dotacji państwowych, dysponowali środkami własnymi. Zmagali się z licznymi przeciwnościami administracyjnymi. Gubernator piotrkowski niezbyt sprzyjał polskim inicjatywom społecznym. W 1907 r. PMS została zlikwidowana. Jednak społecznikom udało się zorganizować Pabianickie Towarzystwo Naukowe, które działało w latach 1907-1916. Nazwa nowej organizacji nie kojarzyła się już bezpośrednio z aktywnością propolską. Chociaż realizowane były poprzednie cele kulturalne i edukacyjne. Na reaktywację Polskiej Macierzy Szkolnej zezwoliły dopiero niemieckie władze okupacyjne w pierwszej połowie 1918 roku. W okresie międzywojennym PMS nadal prowadziła pozaszkolną działalność edukacyjną.

W 1925 roku członkowie stowarzyszenia opublikowali „Zarys działalności Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Pabjanicach w okresie 20 lat: 1905-1925”. Jest to cenny dokument pozwalający poznać lepiej historię miasta.

Zarys działalności Koła Polskiej Macierzy Szkolnej w Pabjanicach w okresie 20 lat: 1905-1925 (pisownia oryginalna)

1905 r.

Po krótkim okresie pracy nielegalnej i przygotowawczej do chwili urzędowego zatwierdzenia – w dniu 11-ym sierpnia 1905 roku, odbyło się pierwsze Organizacyjne Zgromadzenie członków Koła. Datę tę zatem należy uważać za datę powstania Koła.

W ten sposób Koło nasze jest jednym z najstarszych, gdyż P. M. S. założona została w dniu 24-ym maja 1905 roku, a nasze Koło przez pewien czas prowadziło już pracę nielegalną (nauczanie, popieranie szkół etc.)

Członków Koło liczyło wtedy 76, na Zgromadzeniu było obecnych 35. Na pierwszym Walnem Zgromadzeniu Koła, został wybrany Zarząd, w skład, którego weszły następujące osoby:

Tadeusz Makólski, prezes;

inż. Bolesław Kistelski, wiceprezes;

dr. Witold Eichler, sekretarz;

Walery Kamieński, skarbnik;

dr. Edward Ostaniewicz

i Józef Hans, członkowie Zarządu.

Do Komisji Rewizyjnej powołano:

Kazimierza Pączkiewicza, Jana Hornostaja i prof. Henryka Lipskiego.

Wtedy też uchwalono: starać się o założenie w Pabjanicach 3-klasowej szkoły polskiej i zakładać, o ile środki pozwolą, szkoły elementarne polskie, ewentualnie popierać materialnie, w razie potrzeby, założycieli takich szkół.

Druga ważna uchwała, jaka zapadła, była następującej treści: „Każdy z członków Macierzy Szkolnej Kró lestwa Polskiego w Pabjanicach (taka była wtedy nazwa oficjalna), jest moralnie obowiązany do uiszczenia składki na cele Koła, w wysokości co najmniej 1/2 procent swego dochodu.

Z sumy tej postanowiono przekazywać 10 % mającej powstać w Łodzi średniej:szkole polskiej, z warunkiem, aby kandydaci z Pabjanic mogli się w niej kształcić. Na Ogólnem Zgromadzeniu, jakie odbyło się w lutym 1906 roku uchwalono zwrócić się do Zarządu Głównego o przyznanie Kołu praw Koła Okręgowego, w celu możności bezpośredniego komunikowania się z Zarządem Głównym.

1906 r.

Ogólne Zgromadzenie w dniu 6-ym września 1906 roku, odbyło się przy udziale 121 osoby – wtedy po raz pierwszy dopiero został odczytany drukowany statut i regulamin P. M. S.

Sprawozdanie kasowe za ubiegły okres przedstawiało się następująco:

Przychód 2853 rbl. 67 kop.

Rozchód 775 rbl. 77 kop.

Remanent w kasie 2077 rbl. 90 kop.

Członkowie Zarządu na temże Zgromadzeniu zakomunikowali, że podjętą została ważna sprawa, otrzymania w posiadanie Koła całego tak zwanego „Domu Ludowego” po zlikwidowaniu „Kuratorjum Trzeźwości”. Do tej pory posiedzenia i zebrania odbywały się również w tym Domu, za każdorazowem jednak specjalnym zezwoleniem władz.

Uzyskanie obszernego lokalu, z dużą salą teatralną i szeregiem pokoi na parterze i piętrze, dawało Kołu możność rozwinięcia energicznej pracy i zadośćuczynienia tym wszystkim projektom, jakie wyłoniły się dotąd.

Wkrótce po tem Zgromadzeniu przystąpiono do zorganizowania kursów dla analfabetów dorosłych, a pracę Koła prowadziły już następujące sekcje:

Szkolna i kursów dla analfabetów,

Dochodowa,

Czytelniana,

Odczytowa i Uniwersytetu ludowego.

W roku 1906 i 1907 Koło P. M.S. prowadziło dwie szkoły 2 oddziałowe własnym kosztem.

1907 r.

W roku 1907 zorganizowano bibliotekę, której początek dały ofiary w książkach, zebranych drogą zbiórki, zarządzonej wśród miejscowego społeczeństwa.

W tym samym czasie zaczęto myśleć o założeniu muzeum. Uzyskano drogą ofiar pewną ilość okazów, a otrzymanie w dzierżawę Domu Ludowego dawało możność Kołu stopniowego rozszerzania swej działalności i w tym kierunku.

Do Zarządu wybrano już 12 osób i uchwalono, aby na czele każdej sekcji stał członek Zarządu.

Na przewodniczącego Koła wybrano inżyniera B. Kistelskiego. Po uzyskaniu zgody Zarządu

Głównego, postanowiono zorganizować się w okręg.

Zaledwie Koło zaczęło się rozwijać i rozszerzać swój zakres działania, zorganizowawszy nadzwyczajnie liczne kursy dla analfabetów w mieście i na wsi, uregulowawszy sprawę odczytów, doprowadziwszy do należytego stanu bibliotekę i rozwinąwszy dzięki ofiarności kilku jednostek muzeum Koła – gdy spadła jak grom w grudniu 1907 r. wiadomość o zamknięciu P. M. S. na terenie całego zaboru rosyjskiego.

1908 r.

W dniu 23 stycznia 1908 r. w obecności 95 członków odbyło się czwarte Walne Zgromadzenie, które przyjąwszy sprawozdanie kasowe, wybrało już Komisję likwidacyjną.

W obawie, aby rząd nie skonfiskował funduszów, wykazano deficyt w sumie 1110 rbl 52 kop. Do komisji likwidacyjnej powołano: inż. B. Kistelskiego i dr. W. Eichlera – od Zarządu Koła; L. Hillego – od Komisji Rewizyjnej; J. Hansa i A. Knorra – od członków Koła.

Ażeby nie przerywać choć ograniczonej działalności, a z drugiej strony nie pozbyć się ruchomości, których wartość przedstawiała się bardzo poważnie, biblioteka została oddana fikcyjnie na własność p. Br. Gajewiczowi, a muzeum p. W. Biernackiemu. Jednocześnie dr. W. Eichler i Br. Gajewicz uzyskali na swoje imię dzierżawę Domu Ludowego i w ten sposób udało się utrzymać i lokal i ruchomości.

Komisja likwidacyjna ze swej strony zobowiązała p.p. Gajewicza i Biernackiego do oddania na własność biblioteki i muzeum organizacji oświatowej, która powstanie na terenie m. Pabjanic, z zakresem działalności bliskim P. M. S..

Niezwłocznie też Komisja wykonawcza wszczęła usilne starania, aby uzyskać zatwierdzenie takiego Towarzystwa i rzeczywiście już 14 września 1908 r., Statut „Pabianickiego T-wa Naukowego” został zatwierdzony. Na proponowaną przez inicjatorów nazwę „T-wo Oświatowe” zgody władz nie można było uzyskać Statut „Pabianickiego T-wa Naukowego” został zatwierdzony. Na proponowaną przez inicjatorów nazwę „T-wo Oświatowe” zgody władz nie można było uzyskać. Statut ściśle był wzorowany na statucie P. M. S. T

owarzystwo Naukowe w Pabjanicach miało prawo zakładać filie w całym powiecie łaskim.

Dnia 15 listopada 1908 r. zostaje zwołane pierwsze Walne Zgromadzenie Pabjanickiego Towarzystwa Naukowego i w ten sposób działalność Koła P. M.. S. po jedenasto-miesięcznej przerwie wznowiono oficjalnie.

Pierwszy Zarząd tego Towarzystwa stanowili:

p.p. H. Lipski, prezes,

dr. P. Schroeter, wiceprezes,

1000. Wiśniakowski, sekretarz,

Br. Gajewicz, biblioteka i czytelnia,

dr. W.Eichler, muzeum,

dr. E. Ostaniewicz, wykłady

dr. Fr. Jarniński, kursy dla analfabetów,

inż. B. Kistelski, odczyty,

J. Osikowski, sekcja fotograficzna,

W. Kamieński, dochody niestale,

inz. St. Jankowski, rozrywki i zabawy.

Na czołowe stanowiska celowo powołano nowe jednostki.

Na temże posiedzeniu p. Br. Gajewicz oddał na własność Towarzystwu bibliotekę, a p. W. Biernacki – muzeum. Niezwłocznie również nastąpiło przyłączenie do Towarzystwa Koła Miłośników Sceny i orkiestry na prawach sekcji, przytem i instrumenty muzyczne Towarzystwo nabyło na własność od członków Koła.

W tymże roku kosztem z górą 3000 rbl. założono centralne ogrzewanie.

1909 r.

Dnia 2 stycznia 1909 roku otwartą została czytelnia z następującymi pismami: „Wiadomości Codzienne”, „Wiek”, „Rozwój”, „Świat”, „Mucha”, „Społem”, „Goniec Poranny i Wieczorowy”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Kurier Warszawski”.

Niezwłocznie przystąpiono też do zorganizowania systematycznych wykładów, na razie z następujących przedmiotów: polski, niemiecki, rosyjski, arytmetyka, rachunkowość handlowa, przyroda.

Postanowiono rozszerzyć działalność na okolicę, otwierając oddział Towarzystwa w Łasku.

Jak już wspomnieliśmy i do zalegalizowania Towarzystwa naukowego, członkowie byłego Zarządu P. M. S. prowadzili nielegalnie – pod rozmaitą egidą – pracę oświatową. Były nawet prowadzone wykłady systematyczne przez „dzierżawców Domu Ludowego”. Ciż „dzierżawcy” wydali książkę d-ra Pawła Schroetera z Pabjanic - „Pogadanki z higieny”, w ilości 2000 egzemplarzy.

Poza tem w tymże roku urządza się co tydzień czytanki z przezroczami i przedstawienia dla dzieci (jasełka i inne), na które uczęszcza do 800 dzieci; przystąpiono też do zupełnego odrestaurowania i urządzenia sceny.

Sekcja fotograficzna przygotowała znaczną ilość przezroczy do odczytów.

Prezesem Towarzystwa jest inż. B. Kistelski. W dniu 18 października 1909 r. urządza Towarzystwo „Wieczór ku czci Słowackiego” o wysokim poziomie artystycznym (z udziałem A. Zelwerowicza).

W tymże roku organizuje się nowa Sekcja – Śpiewacza. Otwarto oddział Towarzystwa w Lutomiersku.

Zorganizowano przedstawienia teatralne popularne pod kierunkiem artystki p. Wielgardowej.

Godna uwagi praca odczytowa – z miejscowych prelegentów wygłaszają odczyty: pp. Schroeter, Eichler, Jarniński, Jankowski. Jednocześnie starano się o sprowadzenie pozamiejscowych prelegentów, spośród pierwszorzędnych sił naukowych. Z tych ostatnich wymienimy: pp. Stołyhwo, T. Hoffmanna, L. Krzywickiego, J. Chełmińskiego, T. Turkowskiego, E. Sokołowskiego, Skalskiego i innych. Przy urządzaniu odczytów i kursów spotykało się z szykanami ze stron władz.

Ogromnie i szybko w tym czasie rozwinęło się i muzeum, szczególnie dział przyrodniczy.

1910 r.

Rok 1910 rozpoczął się pod dobrym znakiem. Towarzystwo Naukowe sprowadza wędrowną wystawę przeciwalkoholową, która była otwarta od 7 stycznia do 17 tegoż miesiąca. W ciągu tych 10 dni wystawę zwiedziło 12149 osób, wygłoszonych zostało 28 pogadanek przez 11 prelegentów w tem 4-ch zamiejscowych..

Na czele Towarzystwa staje dr. W. Eichler.

Zaangażowano na 12 przedstawień teatr Łódzki, z uwzględnieniem zniżek dla stałych abonentów. Zakupiono pianino oraz aparat fotograficzny. Poważne ofiary dla muzeum – szafy, gabloty, wiele okazów wartościowych wypchanych i spirytusowych ofiarowali pp. H. Wlazłowicz, A. Krusche, J. Milicer, dr. W. Eichler.

Sekcja Muzealna bierze udział w wystawie przyrodniczej w Łodzi, dr. W. Eichler wygłasza na niej 2 pogadanki.

Dla dzieci sekcja czytankowa wystawia sztuki teatralne (jasełka i inne).

Zaangażowano od 10 października na nowo serię 12-tu przedstawień teatr łódzki pod dyrekcją A. Zelwerowicza.

Sekcja artystyczna wystawia „Dom otwarty”. Dublikaty z biblioteki uchwalono przekazać oddziałowi Towarzystwa w Lutomiersku.

Upoważniono prezesa Zarządu i sekretarza do utworzenia Komitetu przyjęcia wycieczki członków Towarzystwa Handlowców Warszawskich w ilości 500 osób. Prezes wypowiedział

pogadankę z historji Pabjanic..

Handlowcy rewanżują się koncertem, z którego dochód przeznaczają częściowo na Towarzystwo Naukowe, częściowo na na miejscową organizację handlowców.

Z powodu zgonu Marji Konopnickiej urządzono ku czci jej wieczór w połączeniu z odczytem; referat wygłosił p. Kotarbiński z Warszawy.

Dalsze szykany władz prawie uniemożliwiają działalność sekcji odczytowej.

Sekcja artystyczna wystawia „Ciotkę Karola”

Urządzono również (udaną bardzo) zabawę Sylwestrową, poza tem działalność innych sekcji, które pozostały w tym samym komplecie, rozwijała się normalnie. Zwinięto jedynie sekcję muzyczną.

Czytanki z pokazami świetlnymi i przedstawienia dla dzieci, oprócz wakacyj były urządzane stale przez cały rok co niedziela na 2 zmiany i cieszyły się wielką frekwencją. Czytanki te z ogromnym nakładem pracy prowadzi nauczycielstwo szkół powszechnych.

W 1910 Towarzystwo liczyło już 283 członków. Pracę rozpoczyna Towarzystwo od odczytu dr. W. Eichlera - „Korzyści wynikające z poznawania przyrody i sposoby konserwowania rozmaitych zwierząt'.

Dnia 12 maja pierwsza majówka w lesie miejskim dla członków i zaproszonych gości.

Sprowadzono z zagranicy kilkanaście ciekawszych egzemplarzy fauny do Muzeum.

W tym też roku odbyła się rewizja policji w bibliotece, gdzie skonfiskowano niektóre książki – jak np. „4-letni Sejm” Kalinki i inne.

1911 r.

W roku 1911 Towarzystwo prowadzi dalszą walkę o odczyty. Uzyskano pozwolenie na odczyt p. Jankowskiego - „O wulkanach” i na dwa odczyty p. K. Hoffmana. Pozwolenia przychodziły od Gubernatora, albo po terminie projektowanym, kiedy prelegent miał już zobowiązanie gdzie indziej , lub wcale nie odpowiadano, nawet na depesze.

W roku tym zaasekurowano ruchomości Towarzystwa od ognia.

Prezesem Towarzystwa pozostał dr. W. Eichler.

Pierwszy występ sekcji miłośników śpiewu i muzyki w dniu 27 lutego był zupełnie udany. Za uzyskane pieniądze nabyto znaczną ilość książek do biblioteki.

Sekcja fotograficzna pracuje w dalszym ciągu nad przygotowaniem przezroczy na czytanki i odczyty.

Uchwalono urządzić elektryczną wentylację w sali teatralnej.

W dalszym ciągu sprowadzono teatr Zelwerowicza. Z odczytem „O Koperniku” przyjechał p. Sokołowski.

Sekcja dramatyczna wystawiła sztukę „Popychadło”, którą wobec powodzenia powtórzono 2 razy. Sekcja miłośników muzyki i śpiewu, która pozostawała pod energicznym i bezinteresownym kierownictwem p. Wasilewskiego, występuje z drugim koncertem.

Wreszcie po usilnych staraniach otrzymano pozwolenie od razu na 16 odczytów mających być wygłoszonemi przez 5 prelegentów.

Zorganizowano podwieczorki taneczne bezalkoholowe. Chór mieszany Towarzystwa bierze udział w koncercie na wpisy dla niezamożnych uczniów. Odczyty wygłosili pp.: Eichler, Stefański, Popielawski, Jankowski i Stępiński – tematy odczytów i wykładów obejmowały: kurs biologii w 8 odczytach z przezroczami dr. W. Eichler, „Z biegiem Wisły” - W. Stefański, „O bakteriach” - K. Popielawski, „Fabrykacja papieru” - St. Jankowski, „Oświetlenie i ogrzewanie” - Stępiński (3 odczyty).

Z inicjatywy Towarzystwa organizuje się sprowadzenie „Ruchomej Wystawy Prób i Wzorów”.

Odnowiono kontrakt dzierżawy Domu Ludowego na imię d-ra W. Eichlera i Br. Gajewicza na 5 lat po 200 rbl. rocznie (przy czem 100 rbl. dano łapówki).

Władze policyjne zażądały od dzierżawców wymówienia lokalu Towarzystwu Sportowemu „Sokół” i Towarzystwu Równouprawnieniu Kobiet.

Łódzkiemu Muzeum Nauki i Sztuki przesłano 45 okazów – dublikatów do wymiany na inne.

1912 r.

W roku 1912 na czele Towarzystwa – dr. W. Eichler. Sekcje pozostają te same. Sekcja miłośników muzyki i śpiewu wystawiła 2 razy: „Loterię” i „Dwie Blizny”.

Zorganizowano obchód ku czci Krasińskiego. Referat wygłosił publicysta i krytyk literacki p. Jan Lorentowicz.

Zorganizowano szereg odczytów, między innemi E. Sokołowskiego „Historja niewolnictwa”.

Członkowie Zarządu zainicjowali wydawnictwo gazety „Życie Pabjanickie” która wychodziła 2 razy na tydzień; nabyto akcję i zapewniono współpracę. Gazeta uwzględniała życie miejscowe, sprawy kulturalno-oświatowe i społeczne.

Rozszerzono Muzeum, oddając na ten cel drugą salę.

Z powodu setnej rocznicy urodzin J. I. Kraszewskiego, postanowiono poświęcić wieczór ku czci jego. Na czytankach bywało z górą po 700 dzieci. Wystawiono „Okrężne”.

Odczyty wygłosili: E. Sokołowski - „Postęp a praca”, dr. Kosmowska – „O wzbudzeniu zaufania dzieci do rodziców”, L. Krzywicki - „Estetyka i moralność”.

1913 r.

W roku 1913 Gubernator cofa pozwolenie wydane na odczyty.

Członków liczy Towarzystwo 329. Prezes – dr. W. Eichler. Sekcje te same (zorganizowano jeszcze nową – statystyczną), odczyty wygłosili: E. Sokołowski - „Serce jako pochodnia pracy”, T. Turkowski - „O J. I. Kraszewskim”, Aleksander Janowski - „Nasze miasta”, A. Zięckowska - „O Mickiewiczu”.

Dnia 13 kwietnia p. St. Wojciechowski (obecny Prezydent Rzeczypospolitej) wygłasza odczyt „O Kooperatywach”.

Sekcja muzyki i śpiewu urządza wieczornicę, bierze udział w koncercie na „pozostających bez pracy”. Sekcja czytankowa organizuje orkiestrę dziecięcą. Sekcja muzealna zorganizowała wycieczkę do Łodzi do Muzeum Nauki i Sztuki.

Sekcja statystyczna zebrała dane o szkołach powszechnych.

Dr. W. Eichler zorganizował pokaz owadoznawczy od 30 sierpnia do 10 września, na którym przedstawił swoje zbiory oraz wygłaszał codziennie pogadanki: 1) O entomologii, 2) Pasożyty człowieka i zwierząt wśród owadów, 3) Pasożyteczne owady, 4) Owadożerne ssaki i ptaki, i udzielał wyjaśnień wraz z niektórymi członkami sekcji.

Muzeum stale się powiększa. P. J. Milicer ofiarował muzeum 23 ptaki wypchane, dr. W. Eichler wszystkie okazy ptaków i spirytusowe, będące dotąd w depozycie, przekazuje na własność muzeum.

Sekcja dramatyczna wystawia: „Radcy pana radcy”.

E. Sokołowski wygłosił odczyt p.t. „Krzyżacy”.

Zorganizowano zwiedzanie miejscowych fabryk.

Sprowadzono teatr Bolesławskiego.

Odczytów wygłoszono w ciągu tego roku 17.

Sekcja miłośników muzyki i śpiewu urządziła koncert w dniu 8 listopada.

1914 r.

W roku 1914 prezes dr. W. Eichler

Towarzystwo urządza wieczornicę w karnawale.

T. Turkowski wygłosił odczyt: „O Janie Kochanowskim”, A. Niemojewski - „Etyka Talmudu” , dyr. K. Kujawski - „O Skandynawii”, L. Włodek - „Polscy emigranci w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej”.

Odczytów w tym roku odbyło się 12.

Sekcja czytankowa poza czytankami wystawiła obrazek sceniczny: „Noc Świętojańska”.

Sekcja miłośników muzyki i śpiewu zorganizowała koncert wspólnie z miejscowymi Towarzystwami Śpiewaczemi: „Lutnią” i „Lirą” z racji 25-lecia pracy dyr. Warszawskiej „Lutni” p. P. Maszyńskiego.

Sekcji muzealnej przybywa kilkadziesiąt okazów ofiarowanych przez d-ra W. Eichlera i p. J. Milicera przywiezionych z wycieczki na Kaukaz; większa ilość okazów zaginęła z powodu rozpoczęcia się mobilizacji.

Sekcja biblioteczna powiększa swój księgozbiór przez otrzymanie w księgarni M. Arcta bezinteresownie 250 tomików dzieł „Bibljoteki dla wszystkich”, przeważnie treści naukowej.

Posiedzenie Zarządu w dniu 18 czerwca 1914 r., zawieszające pracę na czas feryi letnich było ostatniem przed wybuchem wojny światowej.

Z chwilą wybuchu wojny praca w towarzystwach kulturalno- oświatowych na terenie miasta Pabjanic została zawieszona, a między innemi w Towarzystwie Naukowem, już to z powodu powołania niektórych członków Zarządu do wojska, lub też skutkiem wyjazdu innych z Pabjanic.

Stan przerwy trwał z górą rok.

1915 r.

Dopiero dnia 26 września 1915 roku zwołane było przez kilku członków Zarządu pierwsze Ogólne Zgromadzenie Towarzystwa Naukowego celem wznowienia pracy w Towarzystwie, lecz wobec częstego zajmowania sal Domu Ludowego gdzie mieściło się Towarzystwo Naukowe przez wojska okupacyjne (na szpital polowy, na lokal dla jeńców itp.) było to niemożliwe.

Wtedy grono osób zorganizowało kursy dla analfabetów – dzieci, korzystając z kilku sal szkół, które były nieczynne i niezajęte przez wojska okupacyjne.

Kursy prowadzone były przez całą zimę 1915/16 r. do wakacyj.

W tym samym czasie ks. dr. T. Portych, prefekt szkół powszechnych, został upełnomocniony przez Zarząd Główny P. M. S. w Warszawie do zawiązania w Pabianicach Koła Polskiej Macierzy Szkolnej z tymczasowemi przywilejami Koła Okręgowego.

1916 r.

W dniu 10 lipca 1916 roku, zostało zwołane organizacyjne Zebranie do sali Domu Ludowego; w zebraniu brało udział około 250 osób.

Spośród zebranych 70 osób opuściło salę nie godząc się na niektóre uchwały Zgromadzenia. Pozostali po zadeklarowaniu się na listę członków P. M. S. wybrali Zarząd, w skład którego weszli: p.p. ks. dr. T. Portych, L. Kern, E. Hans, B. Missala, J. Jankowski, K. Skowroński, T. Biskupski, Z. Fuks, L. Luboński, St. Olejniczak i L. Wiśniewski; do Komisji Rewizyjnej : p.p. K. Godecki, St. Klimkiewicz i J. Niedzielski.

Na pierwszem posiedzeniu nowo ukonstytuowanego Zarządu wybrano p.p. L. Kerna – na przewodniczącego, St. Olejniczaka – na zastępcę przewodniczącego, I. Biskupskiego – na sekretarza. L. Wiśniewskiego – na skarbnika. Pierwsze posiedzenie odbyło się w prywatnym mieszkaniu ks. dr. T. Portycha.

Po wynajęciu lokalu przy ul. Rocha Nr 13, składającego się z 3-ch pokojów i przedpokoju i jak najprymitywniejszego urządzenia się przystąpiono na pierwszych posiedzeniach Zarządu do zorganizowania sekcyi.

Najpierw powołano do życia sekcje: dochodową, teatralno-śpiewaczą i odczytową; na następnych posiedzeniach zorganizowano jeszcze sekcję biblioteczno-czytelnianą i dziatwy. Na czele każdej sekcji stał członek Zarządu.

Bibliotekę Koła zapoczątkowano przez zaofiarowanie książek.

Spośród członków Koła, między innemi ks. dr. M. Lewandowicz zaofiarował Kołu 315 tomów, część książek dokupiono.

Dla czytelni zaprenumerowano kilka pism.

Rozumiejąc, że głównem zadaniem Koła P. M. S. jest zwalczanie analfabetyzmu Zarząd wkrótce organizuje sekcję nauczania, kładąc duży nacisk na jak najszybsze jej uruchomienie. Na czele sekcji z ramienia Zarządu staje przewodniczący Koła p. L. Kern.

W zakres działalności tej sekcji wchodzą: kursy dla analfabetów i półanalfabetów, kursy dokształcające i organizacja uniwersytetu ludowego.

Wobec konieczności zasilenia kasy, Koło urządza w dniu 26 listopada 1916 r, dzień znaczka.

W dniu 28 listopada ku uczczeniu rocznicy powstania listopadowego, został wygłoszony odczyt przez p. L. Kerna, a dnia 29 listopada urządzono „Wieczór Listopadowy” w sali Towarzystwa Gimnastycznego, na którym między innemi wystawiono sztukę p. t. „Belweder”, siłami członków sekcji dramatycznej.

W tym roku, po 2-letniej prawie przerwie, Towarzystwo Naukowe, po powrocie niektórych członków Zarządu do Pabjanic i po uzyskaniu zezwolenia od władz okupacyjnych na otwarcie Towarzystwa Naukowego, wznawia swoją działalność zwołując dnia 14 września pierwsze posiedzenie, przy udziale 7-miu członków Zarządu.

Postanowiono natychmiast wznowić pracę w Towarzystwie i we wszystkich jego sekcjach, które przez okres zamknięcia były nieczynne.

Na posiedzeniu tem postanowiono zwołać Ogólne Zgromadzenie członków Towarzystwa Naukowego celem przedstawienia zebranym stanu Towarzystwa i poszczególnych sekcyj (muzealna, fotograficzna itd.) które były narażone podczas kwaterowania wojska w Domu Ludowym na zniszczenie.

1917 r.

Ogólne Zgromadzenie Towarzystwa naukowego wyznaczono na miesiąc styczeń 1917 roku; sprawozdanie miało obejmować czas od dnia 1-go stycznia 1914 r. do 1-go stycznia 1917 r.

W tymże roku odbyło się pierwsze Walne Zgromadzenie członków Kola P. M. S. przy udziale 152 osób, przyjęło sprawozdanie z prac Zarządu Koła i poszczególnych sekcyj oraz kasowe, powołując nowy Zarząd, w skład którego weszło 18 osób, do Komisji Rewizyjnej 3 osoby.

Na pierwszym posiedzeniu nowego Zarządu wybrano przewodniczącym p. L Kerna.

Koło P. M. S., dążąc do coraz szerszego zakresu działania na polu oświaty, wynajmuje lokal przy. ul. Św. Jana nr 19, składający się z 4-ch pokojów i sali, zakupując 100 krzeseł, ławki i urządza scenę, w której od tego czasu odbywają się czytanki dla dzieci w każą niedzielę po południu.

Nadto Koło organizuje u siebie w dniu 22 stycznia dla swych członków uroczystą akademię ku uczczeniu Powstania Styczniowego.

Powstaje Komitet Obchodu 3-go maja, składający się ze wszystkich Stowarzyszeń miejscowych do którego Koło deleguje 6-ciu członków, również deleguje jednego członka do Komisji Międzystowarzyszeniowej zawiązanej w celu uczczenie ś.p. H. Sienkiewicza.

W miesiącu październiku powstaje Komitet ku uczczeniu 100-nej rocznicy zgonu Tadeusza Kościuszki, do którego Koło deleguje 6-ciu członków Zarządu. Podczas obchodu odsłonięto tablicę wmurowaną na frontonie Magistratu.

W tym czasie Towarzystwo Naukowe otrzymuje mandat Zarządu głównego P. M. S. przekształcenia się na II -gie Koło Polskiej Macierzy Szkolnej.

Wobec tego w Pabjanicach powstały dwa Koła P. M. S., co ujemnie odbijało się na pracy oświatowej i rozpraszało działalność w tym kierunku.

Zarządy obu Kół w zrozumieniu potrzeby skonsolidowania pracy, wyłoniły spośród siebie Komisję, delegując po 3-ch członków Zarządu z każdego Koła, która na pierwszem posiedzeniu, mając szerokie pełnomocnictwa ustaliła, aby każde Koło w najbliższym czasie zwołało Ogólne Zgromadzenie swoich członków i wybrało po 12-tu członków do nowego już połączonego Zarządu jako jednego Koła Polskiej Macierzy Szkolnej.

Po Ogólnych Zgromadzeniach I i II Koła , na których zgodnie z wnioskiem Komisji wybrano po 12 członków z każdego Koła, wyznaczono pierwsze posiedzenie połączonego już nowego Zarządu składającego się z 24 członków i przystąpiono do podziału mandatów.

Na prezesa wybrano p. L. Makowskiego, na zastępców: pp. B. Rutkowskiego i R. Szmidta, na sekretarzy: pp. R. St. Szefera i W. Tomassiego, na skarbników: pp. St. Klimkiewicza i W. Rotha.

Przewodnictwa w sekcjach objęli: w sekcji nauczania pp. M. Knorrowa, J. Jesieńska i W. Walasik, w bibliotecznej pp. B. Rutkowski i W. Gałka, w odczytowej pp. L. Makowski i St. Szefer, w sekcji nauk gospodarczych pp. ks. dr. M. Lewandowicz i W. Wanatowski, w statystycznej pp. W. Wanatowski i W. Tomassi, w czytankowej p. R. Szmidt, w czytelnianej p. A. Dajniak, w śpiewaczej p. W. Ruszewski, w dramatycznej pp. w. Lipski i St. Szefer, w muzealnej pp. E. Mieszkowski i T. Piechota, w fotograficznej p. K. Gaertner, w gospodarczej pp. E. Hans i J. St. Jankowski, w dochodowej pp. A. Kurpiewski i I. Stefaniak.

Zarząd postanowił nadać połączonym Kołom nazwę: „Polska Macierz Szkolna w Pabjanicach”.

Z chwilą połączenia się obu Kół, lokal I-go Koła został zlikwidowany, ruchomości zaś przeniesione do do siedziby Koła P. M. S., która mieści się w tak zwanym „Domu Ludowym”.

W 1-szem Kole p. M. S. aż do chwili połączenia się Kół t. j. do dnia 1 -go grudnia 1917 roku było czynnych siedem sekcyj, a mianowicie: nauczania, dziatwy, biblioteczno-czytelniana, odczytowa, dramatyczno-śpiewacza, dochodowa i gospodarcza; w 2 -im Kole P. M. S. (dawniej Towarzystwo Naukowe) było czynnych dwanaście sekcyi, a mianowicie: biblioteczna, muzealna, odczytowa, nauk gospodarczych, czytankowa, muzyczna, dramatyczna, czytelniana, statystyczna, fotograficzna, gospodarcza i dochodowa.

1 -sze Koło posiadało po dzień połączenia się 548 członków rzeczywistych; 2-gie posiadało 219 członków rzeczywistych.

Majątek 1-go Koła P. M. S. po dzień połączenia się wynosił : Mk. 714.95, majątek 2-go Koła P. M. S. wynosił Mk.8681.23. Razem majątek obu Kół wynosił Mk. 9396.18.

1918 r.

W roku 1918 Koło P. M. S. w Pabjanicach liczyło 671 członków.

Zarząd składał się początkowo z 24 osób, następnie z 12-tu.

Przewodniczącym Koła był p. L. Makowski, później dr. W. Eichler, po przyjeździe z wojska.

Czynne były sekcje: nauczania, biblioteczna, czytelniana, dziatwy, muzealna, fotograficzna, śpiewacza, dramatyczna, odczytowa i dochodowa.

Sekcja nauczania prowadziła kursy dla analfabetów, półanalfabetów i dwuletnie uzupełniające.

W pierwszem półroczu było na kursach 65 słuchaczy, w drugim 67.

Biblioteka posiada 2751 tomów. Czynna była 4 razy w tygodniu.

W ciągu roku wypożyczono 10328 książek 990 osobom.

Czytelnia prenumerowała 10 pism. Z czytelni korzystało dziennie 15 osób.

Sekcja dziatwy zorganizowała 23 czytanki, 2 bajki, wystawiła 20 jednoaktówek, urządziła 5 obchodów, 4 koncerty, 3 razy były wystawiane jasełka.

Chór mieszany składał się z 65 osób, lekcje odbywały się 2 razy w tygodniu. Chór występował na 4 koncertach i wieczornicach.

Sekcja dramatyczna wystawiła następujące sztuki:”Lecą liście z drzewa”. „W katordze”, „Kościuszko w Petersburgu” i „Pan Bonifacy”.

Sekcja odczytowa zorganizowała 4 odczyty: A. Niemojewskiego - „Duch dziejów Polski”, prof. Jary - „Rozwój praw kobiety”, A. Chojeckiego - „Psychologia a życie praktyczne”. L. Waszkiewicza - „Henryk Dąbrowski”.

Członkowie sekcji muzealnej dyżurowali w muzeum i zajmowali się konserwacją zbiorów.

1919 r.

W roku 1919 członków Koło liczyło 616. Przewodniczący Koła – dr. W. Eichler.

Czynnych było 7 sekcyj: muzealna, biblioteczna, czytelniana, dziatwy, nauczania, fotograficzna i kinematograficzna, która zajęła się urządzeniem kina; pierwsze wyświetlenie obrazu odbyło się 14 marca 1919 roku.

Muzeum powiększyło swe zbiory o kilkanaście okazów.

Biblioteka była czynna 3 razy w tygodniu. Ogólna liczba czytelników 1045. Wydano książek 11544. Biblioteka posiada 1440 dzieł beletrystycznych, 950- naukowych, 100 – dla dzieci., 65 roczników i 16 tomów encyklopedii.

Sekcja czytelniana zaprenumerowała 6 pism codziennych i 6 tygodników. Czytelnia była otwarta codziennie.

W sekcji dziatwy wygłoszono 11 czytanek, wystawiono 8 sztuczek i urządzono 2 obchody.

Frekwencja na czytankach 3857 dzieci.

Sekcja nauczania prowadziła dwa kursy uzupełniające.

Liczba uczniów w styczniu wynosiła: na wyższym kursie 20 osób; na niższym 41 osób.

Sekcja fotograficzna urządzała wycieczki, podczas których robiła zdjęcia, następnie kopiowała i powiększała je. Zrobiła zdjęcia pamiątkowe ze ślubowania garnizonu pabjanickiego i obchodu ku czci Wilsona.

W roku tym zorganizowano obchód ku czci Woodrowa Wilsona, w którym Koło P. M. S. bierze czynny udział, nadto organizuje obchód Konstytucji 3-go Maja połączony z symbolicznym zasadzeniem drzew (1 dąb i 3 wiązy) na skwerze koło kościoła Św. Mateusza.

1920 r.

W 1920 roku Koło liczyło 640 członków. Przewodniczący – dr. W. Eichler.

Koło urządziło wieczór muzyczny wspólnie ze Związkiem Nauczycielstwa Pol. Szk. Pow. i N. P.R, z którego dochód przeznaczono na plebiscyt.

Koło jest jednym z członków założycieli Szkoły Rzemiosł w Pabjanicach.

Czynnych było 5 sekcyj: Oświatowa, muzealna, dziatwy, biblioteczno-czytelniana i kinematograficzna.

Sekcja oświatowa prowadziła 4 kursy z programem 7-mio klasowej szkoły powszechnej, kursy dla analfabetów i kursy handlowe.

Cykl odczytów „O Polsce współczesnej” wygłosił p. A. Mazur.

W sekcji dziatwy wygłoszono 6 czytanek, w tem 3 czytanki o Górnym Śląsku.

Sekcja biblioteczno-czytelniana wydawała książki 2 razy w tygodniu. Korzystały z biblioteki 1073 osoby.

Biblioteka posiadała 3140 dzieł treści beletrystycznej i naukowej.

Sekcja kinematograficzna wyświetliła w kinie „Zachęta” (nazwa kinematografu) 208 seansów.

Na cele oświatowe z kinematografu przeznaczono Mk. 21264.

1921 r.

W 1921 roku Koło liczy 666 członków. Przewodniczący – dr. W. Eichler

Czynnych 9 sekcyj: oświatowa, odczytowa, muzealna, dziatwy, biblioteczna, fotograficzna, dramatyczna, czytelniana i kinematograficzna.

Sekcja odczytowa urządzała popularne odczyty, wygłaszane przez miejscowych prelegentów.

Muzeum zwiedziło w ciągu roku 1300 osób, w tej liczbie 800 dzieci.

Sekcja dziatwy organizowała przedstawienia dla dzieci szkolnych co tydzień z wyjątkiem feryi, urządziła uroczysty obchód powstania listopadowego i jasełka..

Sekcja Oświatowa prowadziła kursy z programem pogłębionym 7-mio kl. szkoły powszechnej, z uwzględnieniem buchalterii i kursu dla analfabetów i półanalfabetów. Na kursy uczęszczało 208 osób. Kurs dla analfabetów i półanalfabetów był bezpłatny.

Biblioteka była otwarta 3 razy w tygodniu. Wypożyczono 3296 tomów, w czem 296 treści naukowej.

Korzystało z biblioteki 169 osób.

Sekcja dramatyczna wystawiła: „Racławickie kosy”, „Przechodnia”, „Prelegenta” i „ Z rozpaczy”.

W listopadzie kinematograf był oddany na przeciąg 3-ch dni do dyspozycji Ochronie Katolickiej, na rzecz tejże ochrony, a w grudniu Czerwonemu Krzyżowi na rzecz repatrjantów.

Sekcja czytelniana prenumerowała 3 tygodniki i 4 dzienniki, otwartą była codziennie w godzinach wieczorowych; korzystało z czytelni 80 osób w ciągu miesiąca.

1922 r.

W roku 1922 Koło liczyło 724 członków. Przewodniczący- dr. W. Eichler.

W tym roku Koło przystąpiło do zorganizowania Książnicy Dziecięcej inicjatorem której był inspektor szkolny p. J. Radwański.

Czynne były sekcje: oświatowa, odczytowa, dziatwy, biblioteczna, kinematograficzna i gospodarcza.

Sekcja oświatowa prowadziła 3 kursy dokształcające dla analfabetów. W końcu roku otwarto kurs handlowy.

Sekcja kinematograficzna '”Zachęta” demonstrowała 30 obrazów. Wyświetlano również obrazy specjalnie dla dzieci.

Sekcja dziatwy wystawiła 9 sztuczek z pogadankami, 2 jasełka, 4 specjalne pogadanki.

Przeciętna frekwencja dzieci na pogadankach 350, na przedstawieniach 300. Sekcja zorganizowała 2 obchody narodowe (3 maja i 20 listopada).

Biblioteka była czynna 4 razy tygodniowo. Kupiono nowych książek za 150.000 Mk. Za 50.000 Mk. dla biblioteki, za pozostałe 100.000 Mk. dla Książnicy Dziecięcej.

Z biblioteki korzystało 70 osób.

Przeciętnie wydawano dziennie 54 książki. Ogólnie wypożyczono książek naukowych 394, beletrystycznych 3348.

1923 r.

W roku 1923 Koło liczyło 713 członków.

Przewodniczący – dr. W. Eichler.

Ubezpieczono majątek Koła od ognia na sumę 8000 złotych.

Czynne były sekcje: oświatowa, dziatwy, muzealna, odczytowa, biblioteczna i kinematograficzna. Powstało Koło Miłośników Muzyki i Literatury przy P. M. S.

Sekcja oświatowa prowadziła kursy dla analfabetów i półanalfabetów, dokształcające i handlowe.

Kursy dla analfabetów liczył 46 osób, 2 kursy dla półanalfabetów po 33 osoby, kurs dokształcający 25 osób.

Sekcja dziatwy wystawiła 30 sztuczek, urządziła 2 obchody narodowe dla dzieci, również wygłoszono 4 pogadanki z z przezroczami.

Muzeum zwiedziło 2477 osób, w tej liczbie 517 dzieci.

Sekcja odczytowa urządziła uroczystą akademię ku czci Mikołaja Kopernika i uroczysty obchód 150-tej rocznicy powstania Komisji Edukacyjnej.

Członkowie Koła wygłosili pogadanki dla członków Pabjanickiej Straży Ogniowej Ochotniczej.

W kinematografie Koła demonstrowano 34 obrazy w tem 5 obrazów naukowych.

Biblioteka czynna była 3 razy tygodniowo. Książek treści beletrystycznej wypożyczono 960 tomów, treści naukowej 120 tomów. Korzystało 73 czytelników.

Z biblioteki wyeliminowano 1038 książek dziecięcych i przekazano je sekcji Książnicy Dziecięcej, której uroczyste otwarcie nastąpiło w dniu 28 października.

Koło Miłośników Muzyki i Literatury urządziło osiem zebrań towarzyskich i wystawiło komedię „Porwanie Sabinek”.

1924 r.

W roku 1924 czynne były sekcje: oświatowa, odczytowa, dziatwy, .muzealna, biblioteczna, Książnicy Dziecięcej i kinematograficzna, oraz Koło Miłośników Muzyki. i Literatury.

Sekcja oświatowa prowadziła kursy dla analfabetów i półanalfabetów, kurs dokształcający i handlowy.

Kursy dla analfabetów liczyły 40 osób, dla półanalfabetów 64 osoby, kurs dokształcający 60 osób, kurs handlowy 33 osoby.

Sekcja odczytowa zorganizowała 9 odczytów. Rozesłano dużą ilość bezpłatnych biletów robotniczym instytucjom oświatowym i szkołom.

Sekcja dziatwy wystawiła 13 sztuczek i 1 pogadankę z przezroczami.

Muzeum zwiedziło 1809 osób.

Sekcja biblioteczna uporządkowała bibliotekę; po wyeliminowaniu książek do Książnicy Dziecięcej, biblioteka Koła liczyła 2639 tomów.

Korzystało z niej 118 osób. Książki wydawano 2 razy tygodniowo, wypożyczano przeciętnie na dyżurze 100 tomów.

W sali bibliotecznej urządzono czytelnię. Książnica Dziecięca posiadała 2629 książek, zebranych drogą ofiar od miejscowego społeczeństwa przez Komitet Organizacyjny Książnicy; resztę dokupiono. Każdorazowo wydawano 223 książki (wydawanie odbywa się 3 razy tygodniowo). Pracowało w Książnicy spośród nauczycielstwa szkół powszechnych 38 osób.

W kinematografie wyświetlono 42 obrazy.

Koło Miłośników Muzyki i Literatury urządziło 5 zebrań towarzyskich, referat i akademię ku czci Henryka Sienkiewicza w dniu 27-go listopada.

Kolo P. M. S. zapisało się na członka Ligi Obrony Powietrznej Państwa, deklarując 100 zł składki członkowskiej, jest również członkiem Straży Pożarnej Ochotniczej w Pabjanicach.

1925 r.

W jubileuszowym 1925 roku Koło liczyło członków rzeczywistych 410, honorowych 1.

Skład Zarządu stanowili:

dr. W. Eichler – przewodniczący,

St. Szefer – wiceprzewodniczący,

Z. Fuks -

M. Białeński – sekretarz,

M. Januszewicz

St. Klimkiewicz – skarbnik,

Br. Knop, Wł. Brzozowski, St. Giełzak, A. Gostkiewiczówna, St. Śliski i A. Wypych.

Komisja Rewizyjna:

W. Kamieński – przewodniczący,

T. Nowak – sekretarz,

A. Dajniak i inspektor szkolny J. Radwański.

Pracę podzielono w Kole na siedem sekcyj: oświatową, dziatwy, biblioteczną, odczytową, muzealną, Książnicy Dziecięcej i kinematograficzną.

Przewodnictwa w sekcjach objęli członkowie:

w gospodarczej – p. St. Szefer, w oświatowej i dziatwy – p. St. Śliski, w bibliotecznej i odczytowej – p. Z. Fuks, w muzealnej – dr. W. Eichler, w Książnicy Dziecięcej - insp. szk. p. J. Radwański, w kinematogr. - p. St. Szefer.

Sekcja oświatowa prowadziła kurs dla analfabetów, dwa kursy dla półanalfabetów, dwa dokształcające i kurs handlowy. Frekwencja na kursach była następująca: na kursie dla analfabetów 35 osób, na kursach dla półanalfabetów 80 osób, na kursie dokształcającym 40 i handlowym 28 osób.

W grudniu kurs dla analfabetów miał 24 uczniów, kursy dla półanalfabetów 64 uczniów (kursy dokształcający i handlowy, istniały tylko w 1-szem półroczu).

Sekcja odczytowa zorganizowała 6 odczytów.

Sekcja biblioteczna objęła wydawanie książek z biblioteki, która posiadała 2862 tomy. Z biblioteki korzystało 157 osób, które w ciągu tygodnia wypożyczały przeciętnie 120 tomów.

Biblioteka czynna była 2 razy w tygodniu.

Książnica Dziecięca posiadała 2713 tomów. Korzystało z Książnicy 1282 dzieci. Czynna była 3 dni w tygodniu. Dziennie wydawano 260 tomów.

Muzeum zwiedziło 2005 osób. Muzeum powiększyło się o 194 okazy.

Sekcja kinematograficzna wyświetliła w ciągu roku 46 obrazów. Na obrazach było 60031 osób dorosłych i 9300 dzieci.

Zarząd zorganizował Komitet „Zbiórki Daru Narodowego 3 Maja”. Zysk czysty ze zbiórki wynosił 3710 zł i 14 gr.

Zorganizowano akademię ku czci St. Żeromskiego, Wł. Reymonta i obchód ku czci Powstania Listopadowego. W końcu roku przystąpiono do zorganizowania kursów społecznych o Polsce współczesnej.

Niezależnie od tego Zarząd Koła naszego stale występuje z inicjatywą rozmaitych uroczystych obchodów i bierze czynny udział w każdej akcji oświatowej czy społecznej. Przez cały czas swego istnienia Koło P. M. S. ma swoją siedzibę w specjalnym gmachu, w okresie dowojennym dzierżawionym od władz powiatowych, a obecnie pozostawionym przez Zarząd miasta bezinteresownie do dyspozycji Koła.

Pozatem władze municypalne i finansowo zasilają Koło, czy to przez zniżkę podatku od kinematografu, czy to przez ofiary na kursy dla analfabetów, Książnicę Dziecięcą, Muzeum itd.

Jak widać z powyższego zarysu, w którym dla częściowego braku danych w pierwszych 3-4 latach wiele rzeczy pominięto, Kolo P. M. S. w Pabjanicach, w okresie 20-letniego istnienia swego, w zupełności spełniło swe zadanie, będąc przez długi czas jedynym prawie polskim ośrodkiem kulturalno-oświatowym w naszem mieście i inicjatorem rozmaitych poczynań w jak najszerszym zakresie swego działania.

Za czasów zaborcy Koło stale musiało borykać się z rozmaitemi przeciwnościami i szykanami ze strony władz administracyjnych, nie zrażało się jednak tem nigdy i nawet w okresie zamknięcia Macierzy na terenie całej Kongresówki, pracy nie przerwało.

Obecnie, po uzyskaniu niepodległości, przekonaliśmy się, że Macierz i na teraz ma bardzo poważne zadania, choć o nieco odmiennym kierunku i nieprędka jeszcze chwila, kiedy młode nasze państwo będzie mogło zadośćuczynić wszystkim wymaganiom oświaty pozaszkolnej. Kursy dokształcające, odczyty, muzea, biblioteki, oraz oświatowa działalność na naszych kresach na długo jeszcze pozostaną w rękach P. M. S..

Pozatem musimy zaznaczyć specjalnie wysoce sympatyczną i pożyteczną współprace z przedstawicielami miejscowego nauczycielstwa szkół powszechnych, którzy od szeregu lat sumiennie i całem oddaniem współdziałają z Kołem, biorąc czynny udział w każdej dziedzinie pracy oświatowej.

http://bc.wimbp.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=48104&from=&dirids=1&ver_id=&lp=35&QI=

http://www.mokpabianice.eu/mokbook/015_DomLudowy.pdf

W 2016 roku ukazała się praca Hanny Markiewiczowej „Rzecz o Polskiej Macierzy Szkolnej”. Autorka oddaje sprawiedliwość  pabianickim działaczom narodowym, którzy utworzyli, jako jedni z pierwszych, Koło Polskiej Macierzy Szkolnej.

(…) Prace Macierzy szybko stały się popularne, o czym świadczyła liczba założonych szkół, zwłaszcza na prowincji. Jednym z najstarszych Kół Macierzy było założone 24 maja 1905 roku koło w Pabianicach, które przez pewien czas prowadziło działalność oświatową w sposób utajony. Członkowie Koła, na czele którego stał prezes Tadeusz Makólski, podjęli uchwałę o założeniu trzyklasowej szkoły elementarnej i wspomaganiu finansowym wszystkich tych, którzy takie placówki będą zakładać. Ponadto postanowiono, że ze składek członkowskich   10 % będzie przekazywane na rzecz mającej powstać w Łodzi szkoły średniej, aby kandydaci z Pabianic mogli się w niej kształcić. Plany zostały szybko urzeczywistnione, bowiem już w 1906 roku założono dwie placówki prowadzone kosztem Towarzystwa. W tym czasie Zarządowi PMS udało się wejść w posiadanie tzw. Kuratorium Trzeźwości z dużą salą teatralną, wieloma pomieszczeniami na parterze i piętrze, co umożliwiło rozwinięcie pracy oświatowej. W 1907 roku działała już biblioteka, liczne kursy dla analfabetów w mieście i na wsi, prowadzono akcję odczytową i wykładową.

(Po zakazie działalności) część kół Macierzy rozpoczęła tajną pracę oświatową. Przykładem była działalność pabianickiego koła PMS. Po decyzji władz rosyjskich członkowie pabianickiej PMS, aby nie przerywać ograniczonej działalności, powierzyli pieczę nad zgromadzonymi w poprzednich latach zbiorami bibliotecznymi i muzeum B. Gajewiczowi i W. Biernackiemu, natomiast dr Eichler postarał się o dzierżawę Domu Ludowego i w taki sposób utrzymano ruchomości oraz lokal. W wyniku starań działaczy powstało 14 września 1908 roku Pabianickie Towarzystwo Naukowe (PTN) ze statutem ściśle wzorowanym na statucie zamkniętej już Macierzy. Zebranie inaugurujące prace Pabianickiego Towarzystwa Naukowego zwołano na dzień 15 listopada 1908 roku i w ten sposób wznowiono pod przykryciem prace PMS. Ponownie otwarto czytelnię, otworzono filię  Towarzystwa w Łasku i Lutomiersku. Urządzano, cieszące się popularnością, czytanki dla dzieci z przezroczami, wydano książkę dr. Pawła Schroetera  Pogadanki z higieny, urządzano odczyty.

W październiku 1909 roku Towarzystwo uczciło Juliusza Słowackiego wieczorem, w którym wziął udział Aleksander Zelwerowicz. Kolejny odczyt był poświęcony Marii Konopnickiej wraz z odczytem wygłoszonym przez Tadeusza Kotarbińskiego z warszawy. Aktywność członków PTN obudziła czujność  władz carskich, które zmierzały do ograniczenia prac towarzystwa. Działaczom PTN udało się bowiem pozyskać wielu wybitnych prelegentów, a wśród nich Irenę Kosmowską, Ludwika Krzywickiego, Aleksandra Janowskiego, Stanisława Wojciechowskiego, E. Sokołowskiego i innych. Dla prelegentów odczyty stanowiły źródło utrzymania, tym bardziej cenne, ze wielu z nich nie miało innych szans zatrudnienia. Dla społeczeństwa odczyty były jedną z niewielu możliwości zdobycia wiedzy udzielanej przez wybitnych specjalistów. Urządzane wieczory „ku czci” spotykały się z szykanami władz carskich.

W 1913 roku władze cofnęły pozwolenie na wygłaszanie odczytów. PTN liczyło wówczas 399 członków. Następnego roku w czerwcu odbyło się ostatnie przed wybuchem I wojny światowej posiedzenie Zarządu Pabianickiego Towarzystwa Naukowego.  Wojna przerwała  systematyczną działalność oświatową  i choć do wakacji 1915/1916 roku funkcjonowały kursy dla analfabetów, to jednak oficjalną działalność wznowiono dopiero w lipcu 1916.

http://bc.wbp.lodz.pl

Autor: Sławomir Saładaj