Szlak

W 2000 r. Leszek Stano  w opracowaniu „Pomniki i tablice pamiątkowe w Pabianicach” zaproponował  nowy szlak turystyczny. Autor pisał: Pomniki i tablice upamiętniające różne wydarzenia, rocznice lub osoby – to część naszej historii. Naród, który nie szanuje pomników swej historii, nie przetrwa długo. Z myślą o przetrwaniu i dla zachowania w pamięci pamiątek przeszłości powstało to małe opracowanie, opisujące pomniki i tablice pamiątkowe Pabianic, miasta liczącego już 76.000 mieszkańców.

Niech opis ten przyczyni się do popularyzacji wiedzy o wielowiekowej historii naszego miasta mającego w herbie 3 korony, miasta, które wkrótce obchodzić będzie swoje 700-lecie.

Najstarsza tablica pamiątkowa pochodzi z 1588 r. (tablica Kapituły Krakowskiej zwana też tablicą Władysława Hermana w kościele św. Mateusza), a najnowsza z roku 2000 (tablica poświęcona pamięci Zygmunta Adamczewskiego – dyrektora PKO i prezesa oddziału PTTK).

Obecnie (XII 2000) mamy w Pabianicach: 45 tablic pamiątkowych, 8 pomników – obelisków, 4 głazy pamiątkowe, 3 rzeźby – ogółem 60 obiektów tego typu.

Obiekty te znajdują się głównie w centrum miasta. Aby je wszystkie obejrzeć, należy przejść trasę o długości ok. 8 km i poświęcić na to ok. 4 godzin (Nowe Miasto i Stare Miasto). Do takiego spaceru „Szlakiem pomników i tablic pamiątkowych” zachęcam.

Spacer szlakiem pamiątkowych tablic i pomników podzieliłem na dwa etapy. Najpierw opisywane będą obiekty leżące na terenie Nowego Miasta, a następnie obiekty na Starym Mieście. Granicę wyznacza rzeka Dobrzynka.

Nowe Miasto

Wędrówkę rozpoczynamy w centrum miasta przy siedzibie Urzędu Miejskiego.

Ul. Zamkowa 16 (róg ul. Kościuszki)

 Na ścianie frontowej urzędu tablica spiżowa o następującej treści:

„W 40. rocznicę powstania Ludu Śląskiego przeciw germańskiej przemocy w imię zespolenia z macierzą tablicę tę ufundowało społeczeństwo m. Pabianic i weterani Powstań Śląskich. Pabianice, 2 V 1961.”

Ul. Zamkowa 29 (róg ul. Pułaskiego)

Na budynku PKO tablica z czarnego marmuru odsłonięta 21 X 2000 roku.

„Tablica pamięci. Zygmunt Adamczewski – dyrektor Oddziału PKO w Pabianicach 1949-1961. Prezes Oddziału PTTK w Pabianicach 1955 – 1961”.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_Adamczewski

Ul. Zamkowa 6

„Pamięci żołnierzom Wojska Polskiego poległym w obronie Pabianic. Dn. 7 września 1939 r. w tym miejscu w walce z V-tą kolumną hitlerowską zginęło 3 żołnierzy 15 P.P. Wilków. Cześć im i chwała. W 46. rocznicę – społeczeństwo miasta Pabianic i ZBOWID”.

Ul. Zamkowa 4

Na budynku fabrycznym zakładów PAMOTEX tablica spiżowa o treści:

„W 30. rocznicę strajku okupacyjnego dla upamiętnienia tradycji walk robotników o wyzwolenie społeczne. Załoga ZPB im. Bojowników Rewolucji 1905 r. Pabianice, 1962 r.”

Ul. Zamkowa 3

Na neorenesansowym budynku biura ZPB alegoryczna rzeźba  znana jako „Prządki”-  szczyt tympanonu zwieńczającego wejście główne. Rzeźba restaurowana w 1988 r.

Ul. Grobelna 6

Przed budynkiem Szkoły Muzycznej stoi pomniczek z popiersiem Fryderyka Chopina na cokole.

Ul. Św. Jana 10 (Miejska Biblioteka Publiczna)

Tablica z płaskorzeźbą z brązu:

„Jan Lorentowicz 1868-1940. Literat, krytyk teatralny. MBP w Pabianicach im. Jana Lorentowicza”. Tablicę odsłonięto 12 maja 1989 r.

Ul. Pułaskiego 21

Tablica z czarnego marmuru:

„Ten dom budował i w nim mieszkał dr Witold Eichler – lekarz i podróżnik. Prezes pabianickiego oddziału P.T.K. w latach 1936-1938. W dowód uznania – PTTK Pabianice. 23 X 1999”.

Ul. Spółdzielcza 3

Tablica umieszczona we wnęce domu:

„Z inicjatywy ks. L. Petrzyka proboszcza par. N.M.P. w Pabianicach domy przy tej ulicy wznieśli wspólnym wysiłkiem robotnicy zorganizowani w zrzeszenia: Siła, Wysiłek, Niepodległość, Razem, Ruch, Ogniwo, Zgoda i Jedność przy ul. Kamiennej od 1928 do 1932 roku. Poświęcenia dokonał J.E. X Biskup W. Tymieniecki d. 31 I 1932 r.”. Nad tablicą figura Matki Boskiej, zawsze ukwiecona.

Ul. Zamkowa 39

Kościół Najświętszej Marii Panny. W tym kościele, wzniesionym w latach 1898-1903 w stylu neogotyckim, znajduje się kilka ciekawych tablic. Część z nich poświęcona jest pamięci członków komitetu budowy kościoła, składającego się z pabianickich przemysłowców i przedstawicieli różnych stanów i zawodów. Wymienione są tu nazwiska:

Antoni Józef Koziorowski, zm. 1897

Kazimierz Pączkiewicz, zm. 1916

Piotr Sułkowski, zm.1932

Ks. Leopold Petrzyk, zm. 1960, tutejszy proboszcz (dokończył wyposażanie kościoła)

https://pabianice.tv/byl-z-krakowa-ale-pokochal-pabianice-niezwykla-postac-ksiedza-petrzyka/

Ks. Stanisław Szadko i  ks. Karol Broda, którzy zginęli w obozach (odsł. 1985)

Tablica poświęcona zamordowanemu obrońcy wiary – ks. Jerzemu Popiełuszce (odsł. 1985)

Tablica ku czci i chwale represjonowanych Sybiraków w 65. rocznicę powstania i 15. rocznicę reaktywowania Ich związku. Tablica zawiera datę: 7 IX 1939 oraz wyryte słowa: „Pamięć zmarłym, żyjącym – pojednanie”.

Ul. Waryńskiego 18

Tablica spiżowa:

„Z połączenia SDKPiL i PPS-lewicy w grudniu 1918 r. w domu tym powołana została do życia KPP na terenie m. Pabianic. Tablicę wmurowano w 40 rocznicę powstania KPP. Grudzień 1958. Komitet Miejski PZPR w P-cach”.

Ul. Bohaterów 17 (róg Moniuszki)

Tablica spiżowa:

„W dniu 17 III 1933 r. na skrzyżowaniu ulic Moniuszki i krótkiej zginęli w walce z kapitalizmem od kul granatowej policji uczestnicy strajkowej demonstracji  zorganizowanej pod  sztandarem Komunistycznej Partii Polski: Stefan Żuchowski – członek KPP, Zygmunt Berlak – członek KZMP, Herman Pusz – członek KZMP, Józef Sokołowski – bezpartyjny, Stefan Sitkiewicz – bezpartyjny. W dowód pamięci tablicę ufundowało społeczeństwo m. Pabianic. 1 maj 1959 r”.

Ul. Skłodowskiej 5

Tablica na budynku szkolnym :

„Trzeba wierzyć, że się jest do czegoś zdolnym i pragnąć osiągnąć to za wszelką cenę. 1867-1967. Marii Skłodowskiej-Curie w setną rocznicę urodzin jako dowód hołdu i czci tablicę tę ufundowała młodzież szkoły nr 15. Pabianice, 7.11.1967 r”.

W hallu budynku szkolnego: popiersie Marii Curie-Skłodowskiej.

Ul. Kościuszki 14 (Miejski Ośrodek Kultury)

Tablica diabazowa, ufundowana w 1959 r.

„W tym domu w roku 1939 najeźdźca hitlerowski więził i katował patriotów polskich. Ku ich uczczeniu – ZBOWID”.

Ul. Kolbego 4

Tablica marmurowa:

„W tym domu w latach 1904-1907 mieszkał wraz ze swymi rodzicami Juliuszem i Marią z Dąbrowskich święty Maksymilian Kolbe”.

Ul. Kilińskiego 8

Tablica marmurowa z napisem:

„Ku czci Nauczycieli Pabianic i okolicy, poległych na wszystkich frontach II –ej wojny światowej, w walkach partyzanckich, zamordowanych w więzieniach, obozach jenieckich i koncentracyjnych o wolność narodową i społeczną – Społeczeństwo m. Pabianic – 1968 r.”

Ul. Mariańska 4

Tablica z białego marmuru:

„Uczniowie i uczennice 7-klasowych szkół powszechnych im. Adama Mickiewicza i Marii Konopnickiej w radosną rocznicę odzyskania niepodległości ojczyzny. Dla Ciebie, Polsko, chcemy żyć. 1918-1928”. 

Ul. Kilińskiego (Cmentarz katolicki)

Obelisk i mogiły żołnierskie:

„Bohaterom poległym w obronie Ojczyzny w 1939 r. (Krzyż Virtuti Militari)

W dniach 7-9 września 1939 poległo i spoczywa tu 291 żołnierzy polskich”.

http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1939/lodzkie/pabianice

Tablica na grobie: „ŚP. płk Walerian Wieleżyński, ur. 15.12.1898, zm. 26.06.1986. D-ca 15 p.p. „Wilków”. Pochowany wśród swoich żołnierzy zgodnie z jego ostatnią wolą”.

https://www.wikiwand.com/pl/Walerian_Wiele%C5%BCy%C5%84ski

Tablica na południowej ścianie kaplicy cmentarnej:

„Pamięci Józefa Salwy ppor. 72 PP bohatersko poległego w obronie Pabianic w wojnie z Niemcami w 1939 r. Pabianiczanie -1989”.

Druga tablica obok:

„”P” 1939-1945. Dla upamiętnienia Polaków deportowanych w głąb III Rzeszy Niemieckiej do niewolniczej pracy w latach 1939-1944. Stowarzyszenie Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę. Zarząd Wojewódzki w Łodzi. Wrzesień 1999”.

Pomnik żołnierzy radzieckich

Tablica w języku polskim : „Wieczna sława bohaterom poległym w walce o wolność i niepodległość naszej ojczyzny 1945. Tu spoczywa 255 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w styczniu 1945 r.”

Ul. Kilińskiego (Cmentarz komunalny)

Pomnik i symboliczna mogiła:

„Harcerzom, Żołnierzom Szarych Szeregów i Armii Krajowej, którzy oddali życie za Polskę – Pabianiczanie”.  Wyryte nazwiska 68 osób. Projektował K. Karpiński 1987.

Obiekty poza centrum miasta

Ul. Konopnickiej (róg Orlej)

Głaz z tablicą: „ Pabianicka Spółdzielnia Mieszkaniowa. Osiedle im. Marii Konopnickiej”.

Ul. Partyzancka (róg Łaskiej)

Rzeźba o nazwie Autonomizm II. Autorem dzieła jest prof. Andrzej Jocz, artysta rzeźbiarz, wykładowca PWSSP  w Łodzi. Rzeźba, która przez kilka lat stała na zapleczu Domu Plastyka, przeniesiona została na skwer  dnia 28 maja 1993 r.

Ul. Łaska (pętla tramwajowa)

Osiedle im. J. Salwy. Kamień pamiątkowy z kostki granitowej i tablica o treści: „ Pabianicka Spółdzielnia Mieszkaniowa. Osiedle im. Józefa Salwy, bohaterskiego żołnierza i obrońcy m. Pabianic we wrześniu 1939 r. Żołnierz 15 p.p. „Wilków”.

Park Wolności

Pomnik z tablicą: „Żołnierzom 15. pułku piechoty „Wilków” w XXXV rocznicę walk o Pabianice – Społeczeństwo. Pabianice, wrzesień 1974”. Pomnik projektował A. Biłas.

Stare Miasto

Wędrówkę szlakiem pamiątkowych tablic i pomników rozpoczniemy przy renesansowym zamku, a zakończymy w ośrodku wypoczynkowym na Bugaju. Trasa liczy ok. 3,5 km.

Park im. J. Słowackiego

Od zachodniej strony zamku przy wejściu do parku znajduje się głaz pamiątkowy z wyrytą datą: „1901”. Jest to data założenia parku na gruntach ofiarowanych miastu przez miejscowego pastora Zimmera.

Alejkami parku dochodzimy do ul. Gdańskiej, gdzie  pod numerem 6 na budynku dawnej siedziby Urzędu Bezpieczeństwa znajduje się marmurowa  tablica o następującej treści:

„W tych murach Gestapo, a od 1945 roku U.B. -  PRL więził i mordował najlepszych synów naszego narodu”. (Znak Polski Walczącej  oraz krzyż). „Pamięci tych, co cierpieli z rąk oprawców poświęca tę tablicę Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego. Grudzień 1997”.

Ul. Garncarska (róg Gdańskiej)

„Tu osiadł i pracował więziony bezprawnie syn Ziemi Wołyńskiej, komendant ZWZ-Luboml, twórca Oddziału partyzanckiego Jagodzin-Rymarze, dowódca I Batalionu 43 p.p. 27 Wołyńskiej Dywizji  AK kpt. KORD mgr Kazimierz Filipowicz, kawaler Orderu Virtuti Militari. W latach 1930-1941 nauczyciel dzieci Wołynia. Po wyzwoleniu nauczyciel WF w I LO i ZSZ nr 1 w Pabianicach. Inicjator wychowania patriotycznego na historycznych szlakach ziemi ojczystej. W hołdzie – wychowankowie, koledzy –nauczyciele, mieszkańcy Pabianic, żołnierze 27 WD AK. 1989 X 14”.

https://www.facebook.com/295113434494630/posts/327793584559948/

Stary Rynek

Kościół św. Mateusza. Zarówno w tej najstarszej świątyni, liczącej ponad 400 lat oraz w jej otoczeniu znajduje się największe skupisko tablic pamiątkowych oraz pomników.

Najstarszą w Pabianicach tablica pamiątkowa jest tablica Kapituły Krakowskiej, zwana też tablica Władysława Hermana, wmurowana 15 listopada 1588 roku na pamiątkę konsekracji późnorenesansowego  kościoła. Jest to tablica marmurowa z wizerunkiem Chrystusa i herbem Aaron z napisami w języku łacińskim. Znajduje się wewnątrz kościoła na ścianie prawej nawy.

Tablica nagrobkowa (epitafium) Anny Sułowskiej, córeczki Krzysztofa – dzierżawcy dóbr pabianickich. Wmurowana została 20 marca 1613 roku. Przedstawia postać wyśmienicie wyciętą z czerwonego marmuru,  herb Strzemię oraz napis w języku polskim (na wzór trenów Kochanowskiego). Obramowanie z piaskowca. Epitafium to, o wysokiej wartości artystycznej, jest ozdobą kościoła. Znajduje się na ścianie bocznej prawej nawy.

Tablica świątobliwej Judyty, małżonki księcia Władysława Hermana, matki Bolesława Krzywoustego. Ufundowana została przez Kapitułę w XVII wieku (po 1634 r.). Zawiera podobiznę Judyty i napisy łacińskie. Znajduje się w lewej nawie.

Tablica marmurowa ks. Mateusza Miklińskiego, kanonika i proboszcza, fundatora 4 ołtarzy i marmurowej posadzki. Zawiera portret i napis łaciński. Ufundowana w 1701 roku. Znajduje się na ścianie w prezbiterium po lewej stronie.

Tablica poświęcona pamięci ks. infułata Stanisława Świerczka. Epitafium to wykonane jest w czarnym marmurze z podobizną zmarłego, wykonaną w brązie. Tablicę tę odsłonięto  w czerwcu 1992 r., a jej fundatorem jest ks. prałat Lucjan Jaroszka. Epitafium to znajduje się w nawie głównej po lewej stronie.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_%C5%9Awierczek

Tablica marmurowa z reliefem ku czci św. Maksymiliana Kolbe, w wielkiej kruchcie. Odsłonięta została w 1976 r., zaprojektowana przez prof. Jerzego Bandurę, a wykonana przez Jana Kolmana.

Oto jej (niepełna) treść:

„O. Maksymilian Maria Kolbe urodzony 8 I 1894 w Zduńskiej Woli, wzrastał w Pabianicach. Tu w kościele św. Mateusza przystąpił do I komunii, służył do mszy św., ujrzał 2 korony …. Świętym został dn. 10 X 1982”.

Tablice na zewnątrz kościoła:

Spiżowa przy wejściu głównym : „1939-1945. W hołdzie żołnierzom AK i Szarych Szeregów, którzy oddali życie za niepodległość Ojczyzny – Pabianiczanie. 11 listopada 1981”.

Spiżowa przy wejściu głównym: „Pamięci przyjaciela młodzieży dyr. progimnazjum w Pabianicach śp. ks. Stefana Rylskiego oraz jego wychowanków poległych w 1920 r. : śp. Józefa Jarosa, Bolesława Jankowskiego, Wiktora Wajsa i Józefa Skibińskiego – wychowankowie i koledzy. 1 XI 1937 r.”

Piękne wotum w postaci rzeźby-popiersia wraz z płytą pamiątkową wmurowano przy głównym wejściu do kościoła w październiku 1993 r. Treść tablicy – płyty: „Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II – pierwszemu Polakowi na Stolicy Piotrowej w XV rocznicę pontyfikatu. 1978-1993”. Fundatorem tego przepięknego dzieła jest ks. infułat Lucjan Jaroszka, autorką Krystyna Solska, a wykonawcą Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lucjan_Jaroszka

Tablica metalowa na północnej ścianie kościoła. Napis brzmi: „Krwi nie wołamy, zdobyczy nie chcemy, nie chcemy mordów, do łupiestwa niezdolni, tylko odzyskać Ojczyznę pragniemy tylko być wolni. S.W. Pamięci pomordowanych za wolność i prawa człowieka w PRL. 1956-1968-1970-1976-1981 – 1982”.

Obok wmontowana jest płaskorzeźba z wizerunkiem marszałka Józefa Piłsudskiego. Ta mała tabliczka ( o wym. 25x25 cm) wmurowana została w okresie stanu wojennego. Pewnego dnia zniknęła (ukradziona), lecz wkrótce została odtworzona. W czasie stanu wojennego (1981-83) pod tym małym wizerunkiem marszałka składane były codziennie świeże kwiaty.

Na cmentarzu kościelnym od strony północnej stoi  kolumna z figurą św. Floriana z XIX w. (po 1850) wzniesiona na pamiątkę jednego z pożarów w mieście.

Od strony południowej stoi figura Matki Boskiej ufundowana przez rodzinę Garzyńskich w 1899 r. Jest to figura wotywna jako akt dziękczynienia za uratowanie od epidemii cholery.

Pomnik św. Maksymiliana Kolbego

Wzniesiony na placu kościelnym, odsłonięty dn. 13 X 1991 r. w 50 –lecie Jego męczeńskiej śmierci. Postać Świętego ma 2 metry wysokości i stoi na wzniesieniu z kostki granitowej. Autorami projektu są artyści rzeźbiarze Krystyna Fołtyga  Solska i Bogusław Solski z Łodzi. Pomnik odlany z brązu przez inż. Kluczaka.

Przy kościele św. Mateusza od strony północnej stoi Pomnik Niepodległości (Legionisty) odsłonięty dn. 11 XI 1989 r. Tabliczka na cokole od strony zachodniej zawiera napis: „Na tym miejscu wzniesiono w 1933 roku pomnik Niepodległości. Zburzony przez okupanta niemieckiego w 1939 roku. Odbudowany przez społeczeństwo Pabianic w 1989 r. jest dokładnym odtworzeniem oryginału”. Oryginał projektował artysta rzeźbiarz Lubelski.

Obok po lewej stronie na rynku stoi pomnik, którego twórcą jest artysta Antoni Biłas. Pomnik-obelisk nazywany jest „piekarnią”. Napis głosi: „Cześć i chwała bojownikom o wyzwolenie społeczne i narodowe. Pabianice, grudzień 1968”.  

Ul. Piotra Skargi 21

Tablica z brązu o treści: „Pamięci byłych pracowników Lohman-Werke, którzy zginęli w latach 1940-1945: Adamczyk Antoni, Bartoszek Zenon, Chojnacka Agnieszka, Dychto Zygmunt, Frankiewicz Tadeusz, Gajda Antoni, Kaczmarek Stanisław, Kowalski Józef, Księżczyk Zdzisław, Łacwik Jerzy, Misiewicz Roman, Molenda , Morawski H., Możyszek Cz., Pietraszek K., Śpionek W., Tszydel H., Wulkiewicz R., Zawodziński B. – Koledzy. 1990”.

Ul. Bóźniczna 4

Tablica z czarnego marmuru: „W tym miejscu mieściła się zabytkowa SYNAGOGA gminy żydowskiej miasta Pabianic. Zbudowana w połowie XIX w., zburzona przez oprawców hitlerowskich w Holocaust – Ziomkostwo m. Pabianic”. Tablicę ufundowano w 1990 r.

Ul. Warszawska 43

Tablica spiżowa o treści: „1937-1987. Pamięci założycieli Stronnictwa Demokratycznego w Pabianicach w 50-tą rocznice powstania S.D. – Członkowie S.D. – Grudzień 1987”. 

Ul. Warszawska 34

Kościół św. Floriana. W kruchcie kościoła tablica z białego marmuru z napisem: „Bohaterom 1831 i 1863 r. – uczestnicy obchodu 3-go Maja 1916 r.”

Ul. Skargi 78

Tablica spiżowa z napisem: „W tym domu mieszkał, pracował, tworzył Bolesław Nawrocki, artysta malarz, ur. 1877 zm. 1946. Prochy jego spoczęły w Alei Zasłużonych na Powązkach w Warszawie, dn.19 V 1947”.

Ul. Bugaj (róg Grota-Roweckiego)

Głaz i tablica z napisem: „Pabianicka Spółdzielnia Mieszkaniowa Osiedle im. Mikołaja Kopernika”.

Ul. Bugaj 110 (MOSiR)

Przy wejściu głaz z tablicą z czerwonego marmuru: „Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji im. Włodzimierza Durajskiego w Pabianicach”.

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82odzimierz_Durajski

Przy schodach wejściowych do kawiarni na pierwszym piętrze tablica z napisem: „Ośrodek wybudowano w latach 1966-69 z funduszów społecznych Funduszu Odbudowy Stolicy i Kraju i Centralnego Funduszu Turystyki i Wypoczynku”.

Od czasu kiedy Leszek Stano  sporządzał swoje (niekompletne) opracowanie minęło dwadzieścia lat. W przestrzeni miejskiej powstało kilkanaście nowych upamiętnień – tablic i pomników. Niektóre dawne tablice zniknęły, albo uległy  modernizacji.

Autor: Sławomir Saładaj