Mniejszości

W Studiach z Geografii Politycznej i Historycznej (2013 r.) ukazał się artykuł Andrzeja Rykały „Działalność społeczno-kulturalna mniejszości narodowych i religijnych w przestrzeni miejskiej Pabianic do drugiej wojny światowej”.

Pabianice to jedno z tych polskich miast, które w okresie istnienia kadłubowego i zależnego od rosyjskiego zaborcy państwa, jakim było Królestwo Polskie, uległo zasadniczym przeobrażeniom społeczno-gospodarczym, a zarazem przestrzennym. Począwszy od 1823 r. na mocy dekretu z 18 września 1820 r., objęte zostały, obok wielu innych miast polskich, akcją szerokiego uprzemysłowienia, polegającą na przekształceniu omawianego ośrodka w osadę fabryczną. Decyzja ta zapoczątkowała tzw. okres rozwoju przemysłowego miasta. Analogicznie, dzieje Pabianic, poprzedzające wprowadzenie w czyn wspomnianego dekretu, osadzone są w tzw. okresie przedprzemysłowym.

O obliczu gospodarczym rozwijającego się dynamicznie miasta zaczęli decydować głównie przybysze – tkacze i sukiennicy pochodzący spoza Królestwa. Rząd stosował wobec nich daleko posuniętą politykę protekcyjną, polegającą m. in. na zwalnianiu z różnych opłat, służby wojskowej, zapewnieniu placu pod zabudowę, ogrodu oraz działki gruntu uprawnego położonego poza miastem, drewna na budowę domu, udzielaniu preferencyjnych pożyczek państwowych z Banku polskiego oraz stymulowaniu protekcji celnej na wywożone do Rosji towary. Największe liczebnie grupy osadników niepolskiego pochodzenia przybywały  w tym okresie głównie ze Śląska, Saksonii i Czech.

Wśród pionierów osadników wywodzących się, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, ze środowisk mniejszości narodowych  byli jednak Żydzi, choć również ich pojawienie się w mieście nosi dość późną datę. Mowa jest tu o 1793 r., który wyznacza początek rządów pruskich w Pabianicach. Ich wcześniejszą nieobecność w, powstałym w 1354 r., mieście wiązać należy z jego dotychczasowym właścicielem, którym była kapituła krakowska. W miastach duchownych istniał bowiem zakaz osiedlania się Żydów, głównie, jak to było również w przypadku Pabianic, na mocy obowiązywania przywileju de non tolerandis Judaeis. Obywatelami mogli stać się jedynie chrześcijanie wyznania rzymskokatolickiego, innowiercy zaś nie byli tolerowani przez władze kapituły. Miasto po przejściu (wraz z ziemiami ówczesnego województwa sieradzkiego) pod zabór pruski, uległo sekularyzacji, stając się tym samym otwartym dla ludności żydowskiej miastem rządowym. Obowiązujące do 1793 r. ograniczenia nie oznaczały jednak, że podejmowanie wówczas prób osiedleń  były skazane na niepowodzenie, jak wynika bowiem  z ustaleń niektórych badaczy, władze pruskie po przejęciu rządów nad miastem miały zezwolić na pozostanie w nim kilku rodzinom żydowskim.

Do wybuchu pierwszej wojny światowej, wraz z rozwojem przemysłu oraz podążającej za nim działalności handlowej i usługowej, nastąpił dynamiczny wzrost liczebny obu grup narodowościowych. Przybysze z państw niemieckich tworzyli podstawy miejscowego przemysłu. Z kolei Żydzi – „urodzeni” kupcy  - realizowali się głównie w prowadzeniu handlu i drobnych zakładów usługowych, zdobywając w tych dziedzinach silną pozycję ekonomiczną w mieście; choć również i wśród przedstawicieli tej grupy społeczno-religijnej nie zabrakło pionierów miejscowego przemysłu, a później największych fabrykantów. Zwiększenie popytu na fachową silę roboczą przyciągało do Pabianic także osadników innych narodowości, głównie czeskich tkaczy. Ci ostatni, których liczba z czasem ustaliła się na poziomie ok. 200 osób, napływali głównie z obszaru dzisiejszych Czech (okolic Liberca, Litomierzyc, Rumburka, Turnova) i ze Śląska (okolic Jeleniej Góry i Kamiennej Góry).

Od połowy XIX w. można zauważyć zmiany w strukturze narodowościowej mieszkańców Pabianic, polegające przede wszystkim na stopniowym zmniejszaniu się procentowego udziału Niemców w ogóle ludności miasta. W latach 1860-1865 zmalał on o blisko 5 punktów procentowych (z 29 do 24%). Jedną z przyczyn mających wpływ na zmieniający się układ proporcji w strukturze narodowościowej był napływ ludności wiejskiej do Pabianic, szczególnie po przeprowadzeniu w 1864 r. akcji uwłaszczenia chłopów, zmuszających ich do poszukiwania pracy w środowisku miejskim. Znaczenie miała także migracja Niemców do Rosji, wynikająca z ustanowienia bariery celnej na granicy Królestwa z tym państwem, która dla przedsiębiorców przemysłu włókienniczego była dość drastyczną w skutkach formą represji po powstaniu styczniowym. W Rosji uzyskali oni zdecydowanie lepsze wyniki do prowadzenia działalności gospodarczej.

Sukcesywnie, począwszy od XIX w., rosła natomiast liczba ludności żydowskiej. Tendencja wzrostowa przebiegała w dwóch zasadniczych fazach. W pierwszej decydujący wpływ na stały wzrost liczby Żydów miała wzmożona imigracja, w drugiej, trwającej mniej więcej do lat 60. XIX w. – wysoki, motywowany religijnie, przyrost naturalny.

Mniej znaczącą od strony liczebnej, ale  mającą z pewnością istotny wpływ na sferę organizacyjną funkcjonowania miasta, była społeczność pabianickich Rosjan. Tworzyli ją głównie miejscy urzędnicy, funkcjonariusze carskiej policji oraz nauczyciele, którzy w większej liczbie napłynęli do Pabianic po upadku powstania styczniowego. Już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w marcu 1919 r., zamieszkiwało Pabianice 23 311 Polaków (66,6% ogółu mieszkańców), 7971 Żydów (22,8%), 3645 osób pochodzenia niemieckiego (10,4%) i 68 Rosjan (0,2%).

Wraz z tworzeniem osady fabrycznej następował, zgodnie z zaleceniami rządu, rozwój przestrzenny Pabianic, polegający na wytyczeniu nowej dzielnicy o charakterze przemysłowym, któremu towarzyszył proces regulacji całego miasta. W 1824 r. wytyczono osadę dla przybywających rzemieślników, zwaną Nowym Miastem. Powstała na terenie należącym do folwarku rządowego Pabianice, który – zgodnie z rozporządzeniem z 21 września 1823 r., wydanym przez prezesa Komisji Województwa Kaliskiego – został inkorporowany do miasta.

W kontekście rozwoju przestrzennego Pabianic analizy wymaga rozmieszczenie omawianych mniejszości. W niektórych częściach miasta można zauważyć zwiększoną koncentrację grup narodowościowych, co pozostawiło niewątpliwy ślad w organizacji jego przestrzeni. Wśród przyczyn, które decydowały o miejscu zamieszkania osadników różnych narodowości, znalazły się przede wszystkim: stopień ich zamożności (zajmowana pozycja społeczna) oraz data przybycia do Pabianic (zależna od tego, czy nastąpiło ono przed, czy po wytyczeniu nowej dzielnicy o charakterze przemysłowym). Zdecydowana większość ludności żydowskiej osiedliła się w części Pabianic, zwanej Starym Miastem, przede wszystkim na obszarze ograniczonym ulicami: Garncarską i Konopną – od północy, Bóźniczną i Kapliczną – od wschodu, Skargi – od południa oraz Batorego i Starym Rynkiem – od zachodu. Genezę staromiejskiemu osadnictwu dali Żydzi, którzy przybyli do Pabianic w okresie rządów pruskich. Sukcesywny napływ kolejnych imigrantów, jeszcze w okresie poprzedzającym narodziny miejscowej osady fabrycznej, z pewnością determinował ich pozycję ekonomiczną. Były to na ogół osoby o niskim statusie materialnym – drobni kupcy i rzemieślnicy. Wpływ  na strukturę zawodową przybywających Żydów, jak i wybór miejsca zamieszkania, miał ponadto układ morfologiczny ówczesnych Pabianic, którego głównym elementem był rynek. Później, a więc w okresie intensywnego rozwoju przemysłu, Stare Miasto pozostawało  również obszarem koncentracji Żydów. Tylko niewielka część tej ludności była rozproszona poza jego granicami. Elita żydowska, wywodząca się z miejscowych fabrykantów i inteligencji, zamieszkiwała na obrzeżach miasta oraz na terenach tzw. Nowego Miasta, wytyczonych właśnie z myślą o przybywających do Pabianic pionierach miejscowego przemysłu.

Z kolei Niemcy, których losy z Pabianicami związały – podobnie jak przybyszów z Czech – narodziny miejscowego przemysłu, osiedlili się niemal w całości w granicach terenów inkorporowanych do miasta po 1823 r.

Rozwijający się przez dziesięciolecia przemysł przyczynił się do znacznego przeobrażenia przestrzeni miejskiej Pabianic. Przekształcenia te odcisnęły się szczególnie wyraźnie w morfologii i fizjonomii miasta, zwłaszcza jego części zwanej Nowym Miastem. Wyrażały się one w budowie licznych, zróżnicowanych pod względem stylu architektonicznego, obiektów przemysłowych, które z czasem przybrały postać wielkich kompleksów fabrycznych.

Spośród przedsiębiorstw włókienniczych, największy wpływ na rozwój gospodarczy i charakter przeobrażeń przestrzennych miasta miały zakłady należące do Niemców: B. Kruschego i R. Kindlera. W 1865 r. skupiały ok. 83% produkcji włókienniczej Pabianic. Na większą skalę swój kapitał w produkcję przemysłową inwestowała także ludność żydowska. Za przykład może tu posłużyć firma  „Bracia Baruch”, która zajmowała się produkcją tekstylną, specjalizując się w wyrobie tkanin wełnianych. Dzięki tym oraz wielu innym przedsiębiorcom wywodzącym się z mniejszości narodowych, Pabianice stały się do końca lat 60. XIX w. drugim, po Łodzi, wytwórcą wyrobów bawełnianych i mieszanych w Królestwie Polskim. Wprowadzona do krajobrazu miejskiego architektura przemysłowa w sposób nieodwracalny zmieniła oblicze morfologiczne całego miasta.

Wybrane zakłady przemysłowe w Pabianicach należące do drugiej wojny światowej do przedstawicieli mniejszości narodowych i religijnych

Fiedler Otton – drukarnia towarów włókienniczych, farbiarnia – Barucha 1/3

Ber Icek i Gutgold Luzer – tkalnia mechaniczna typu szed, skład towarów- Boczna 5a

Beer Fajwel – tkalnia  mechaniczna typu szed, wieża ciśnień, kotłownia – Boczna 11

Rafałowicz Ruchla – tkalnia mechaniczna – Boczna 15

Urbach i Sinicki – tkalnia mechaniczna – Bóźniczna 10

Urbach Abram, Lajzer i Sinicki Jakub – tkalnia mechaniczna – Bóźniczna 12

Cystel Rajnhold – tkalnia mechaniczna – Dąbrowskiego 13

Szenrok Reinhold – tkalnia mechaniczna  typu szed – Dąbrowskiego 25

Krauze Brunon i Roman – tkalnia mechaniczna typu szed – Ewangelicka 3

Engelhorn i Markgraf – tkalnia mechaniczna -  św. Jana 51

Djamant Jakub – tkalnia mechaniczna – Kapliczna 17

Szpicek Aron – tkalnia mechaniczna – Kapliczna 24

Michał Stahl  i S-ka – tkalnia mechaniczna – Kilińskiego 25

Jahn August – bielnik i farbiarnia przędzy – Kilińskiego 39

Cychtiger i Lewi – tkalnia mechaniczna – Kilińskiego 49

Hettich Rudolf – tkalnia mechaniczna – Kochanowskiego 3

Pich Dawid, Wajndling Josef – tkalnia mechaniczna – Konstantynowska 31

Truskolaski  Szulim – tkalnia mechaniczna – Konstantynowska 38

Adler Abram – tkalnia mechaniczna – Konstantynowska 40

Frydman Monitz – tkalnia mechaniczna – Konstantynowska 59

Brandos Hersz – tkalnia mechaniczna – Kopernika 18

Grinsztajn Alter, Pukacz Mojżesz  i Berel – tkalnia mechaniczna- Kościelna 11

Weintraub P.J. – piekarnia – Kościelne 19

Silberstein Abram Matys – tkalnia mechaniczna – Kościuszki 19

Mozes Judel – kantor - Kresowa 13

Ratałowicz Ruchla – tkalnia mechaniczna – Kresowa 14

Lichtensztajn Bajla i Szyja – tkalnia mechaniczna typu szed – Kresowa 15

Ajchman Adolf – tkalnia  mechaniczna – Łaska 2

Szume i Jelinowicz – tkalnia mechaniczna – Łaska 13

Beer Fajwel – tkalnia mechaniczna – Majdany 4

Lipski Efroim – wykończalnie gotowych towarów – Majdany 6

Nuhem Kempner – wytwórnia wody gazowanej i lemoniady – Majdany 8

Hajman Ch. – tkalnia mechaniczna – Majdany 13

Bier H. – tkalnia mechaniczna – Mariańska 5

Till Rudolf – piekarnia – Mielczarskiego 10

Sukc. Hermana Preissa i S-ka – tkalnia mechaniczna – Moniuszki 14

Preiss Gustaw – tkalnia mechaniczna – Moniuszki 64

Lichtensztajn  - tkalnia mechaniczna – Partyzancka 9

Cychtiger Icek i Lewi Moszek – tkalnia mechaniczna typu szed – Piaskowa 2

Pabianicka Fabryka Papieru R. Seanger – Piłsudskiego 7

Thorner J. – farbiarnia – Piłsudskiego 9

Rotberg Maks Mordka, Adler Abram Hersz – tkalnia mechaniczna – Piłsudskiego 13

Adler i Rotberg – tkalnia, farbiarnia, wykończalnia – Piłsudskiego 15

Działoszyński Henoch i Fabian – tkalnia mechaniczna, drukarnia chustek – Piłsudskiego 20

Herla Wilhelm – tkalnia mechaniczna – Poniatowskiego 9

Reinhold Werner – tkalnia mechaniczna – Poniatowskiego 15

Dajcz Noech Józef – farbiarnia przędzy – Poprzeczna 15

Związek Tkaczy Mechanicznych Żydowskich – tkalnia mechaniczna – Poprzeczna 17

Gucz Ernest – tkalnia mechaniczna – Powstańców Warszawy 11

Hagenbart Rajnhold – tkalnia mechaniczna – Pułaskiego 7

Dąbek Jakub – tkalnia mechaniczna typu szed – Pułaskiego 10

Zilberstein Abram Matys – tkalnia mechaniczna – Pułaskiego 18

Herman Faust i S-ka – tkalnia mechaniczna – św. Rocha 5

Cychtiger L., Joskowicz Ch. M. – tkalnia mechaniczna – Sejmowa 1

Żarski Mojżesz – tkalnia mechaniczna typu szed – Sejmowa 4

Goldring Natan Josef, Landsman Abram, Pick Josef – tkalnia mechaniczna – Sejmowa 5

Geller, Grosman i Birnbaum – tkalnia mechaniczna typu szed – Sejmowa 7

Wajsman Kolman i Ksył Hupert – tkalnia mechaniczna typu szed – Sejmowa 9

Birnbaum Lajzner – tkalnia mechaniczna typu szed – Sejmowa 11

Schlonvogt – tkalnia mechaniczna – Sienkiewicza 7

Hans Józef – tkalnia mechaniczna – Piotra Skargi 17

Bresler Henoch – tkalnia mechaniczna – Piotra Skargi 18

Sinicki Mendel i Urbach Abram Luzer – tkalnia mechaniczna – Piotra Skargi 40

Kuperwasser Mendel Majer – tkalnia mechaniczna – Piotra Skargi 55

Kindler R. – tkalnia mechaniczna, farbiarnia, wykończalnia, bielnik, kantor – Stary Rynek 22/23

Krusche G.A. – fabryka gilz przędzalnianych – Targowa 4

Silberstein Abram Matys i Mirla – tkalnia mechaniczna typu szed – Traugutta 17

Zylbersztajn Abram Matys – tkalnia mechaniczna – Traugutta 19

Poznański Jakub – tkalnia mechaniczna – Warszawska 25

Stein, Berkowicz i Hajda – tkalnia mechaniczna – Warszawska 47

Bracia Fajwlowicz A. i N. – tkalnia mechaniczna – Warszawska 47

Kuperwasser Mendel Majer – tkalnia mechaniczna – Warszawska 51

Silberstein i Weinstein -  tkalnia zarobkowa – Warszawska 57

Silberstein i Weinstein – tkalnia mechaniczna- Warszawska 75

Gelbart Majer Dawid – tkalnia mechaniczna – Warszawska 84

Post Karol – tkalnia mechaniczna typu szed – Warszawska 91

Urbach Szlama i Bicz Henryk – tkalnia mechaniczna typu szed – Warszawska 116

Urbach Szlama i Bicz Henryk – tkalnia mechaniczna – Warszawska 120

Borysz Weintraub – tkalnia mechaniczna – Waryńskiego 11

Bracia Baruch – wyroby bawełniane – Zamkowa 2

Lichtensztajn Bajla i Szyja – tkalnia mechaniczna – Zamkowa 7

Strenberg Moszek – drukarnia – Zamkowa 22

Haim Kiwa Szmul i Kaufman Jelinowicz – tkalnia mechaniczna – Zamkowa 61

Jahn August – bielnik – Żwirki i Wigury

Struktura narodowa ludności Pabianic, a co za tym idzie, wkład przywołanych mniejszości w rozwój gospodarczy miasta uległy radykalnym zmianom w czasie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu. Pabianickich Żydów zepchnięto do getta, utworzonego w styczniu 1940 r., a zlikwidowanego w maju 1942 r., a następnie poddano eksterminacji. Po wojnie, w grudniu 1946 r., w lokalnym komitecie żydowskim zarejestrowało się ok. 100 osób pochodzenia żydowskiego. Stanowili oni zaledwie 1,2% przedwojennego stanu liczebnego społeczności żydowskiej. W kolejnych latach Żydzi opuścili Pabianice, udając się do innych, przeważnie większych miast Polski, lub decydując się na emigrację poza granice kraju. Konsekwencje drugiej wojny światowej objęły też Niemców, będących drugą mniejszością Pabianic pod względem potencjału demograficznego. W wyniku ewakuacji, ucieczki, przymusowego wysiedlenia lub dobrowolnej emigracji opuścili w większości miasto. Współczesne Pabianice to miasto niemal jednolite pod względem narodowościowym. Z danych spisu powszechnego, przeprowadzonego w 2002 r., wynika, że obok dominujących pod względem liczebnym Polaków zamieszkuje je: 21 Niemców (0,035% populacji miasta), 55 Romów (0,7%) i 3 Ukraińców (0,0045%). Żadna z tych społeczności  nie wykazuje aktywności organizacyjnej, mimo że okres przemian ustrojowych w kraju po 1989 r. stworzył warunki do transmisji samoidentyfikacji narodowościowej w kierunku różnorodnych inicjatyw środowiskowych.

Mniejszości narodowe i religijne jako kreatorzy działalności społeczno-kulturalnej w Pabianicach

Rozwój gospodarczy Pabianic przyczynił się w znacznym stopniu do ożywienia życia społeczno- kulturalnego w mieście. W przeciwieństwie jednak do działalności ekonomicznej, ten aspekt funkcjonowania miasta nie znalazł, jak dotąd, adekwatnego odzwierciedlenia w literaturze przedmiotu, szczególnie w odniesieniu do żyjących tu mniejszości narodowych, tudzież religijnych. Warto zatem przybliżyć ten nieco zaniedbany temat, gdyż aktywność środowisk mniejszościowych na polu społeczno-kulturalnym, wzorem ich wkładu w rozwój gospodarczy Pabianic, była znacząca. W tym przypadku działalność ta – polegająca na tworzeniu organizacji społeczno- i kulturotwórczych – również odcisnęła swój ślad w p[przestrzeni miasta.

Wśród inicjatorów i fundatorów wielu instytucji o charakterze społecznym i kulturalnym byli pabianiccy fabrykanci. Szczególnie istotny wpływ na rozwój życia społeczno-kulturalnego miały rodziny największych z nich: Enderów, Kruschów i Kindlerów. Ich członkowie zarówno zakładali, jak i wspierali finansowo najrozmaitsze stowarzyszenia: od charytatywnych po sportowe.

Pierwotnie instytucje te zaspakajały potrzeby środowisk narodowościowych, z których wywodziły się wspomniane familie. W miarę wzrostu liczby ludności, w której systematycznie zwiększał się udział Polaków, oraz częściowej asymilacji środowisk mniejszościowych, wspomniane instytucje stawały się otwarte dla ogółu mieszkańców bez względu na ich przynależność narodową lub wyznaniową. Nie wszystkie jednak oferowały ten sam stopień dostępności. Z pewnością najbardziej hermetyczne w stosunku do środowisk odmiennych kulturowo pozostawały instytucje założone przez Żydów. Niemcy natomiast nadawali swoim instytucjom znacznie większy stopień otwartości.

Podstawowa przyczyna zróżnicowanego podejścia do prowadzenia działalności instytucjonalnej tkwiła w uwarunkowaniach religijnych. Religia była podstawowym rodzajem więzi scalającym członków danej społeczność w okresie życia w diasporze, pozostając na długo bardzo ważnym wyznacznikiem ich tożsamości i odrębności grupowej. W przypadku ludności żydowskiej wyznawanie judaizmu wyznaczało przez wieki, kto do niej należy, a odejście od wiary powodowało praktycznie utratę żydowskiej tożsamości. Dopiero w ciągu ostatnich dwu stuleci wzrosła liczba Żydów, którzy zaczęli określać się jako Żydzi w sensie narodowym lub kulturowym, pozostając osobami areligijnymi. W okresie, o którym mowa, Żydzi mieszkający w Pabianicach niemal w całości stanowili społeczność kierującą się ściśle nakazami religii judaistycznej, która była i jest religią narodową, opartą na zasadzie przynależności etnicznej. Znaczenie tego terminu nie ogranicza się jednak tylko do religii, ale obejmuje w szerszym sensie także ogół wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji i obyczajów narodu żydowskiego. Ten wyjątkowy splot religii i świadomości narodowej nadawał instytucjom tworzonym przez Żydów bardziej zamknięty, nastawiony na ”obsługę” przede wszystkim członków własnej wspólnoty, charakter.

Model zbieżności między wyznaniem a narodowością charakteryzował także przybywających do Pabianic osadników z państw niemieckich, będących w zdecydowanej większości protestantami (luteranami). Religia również w ich przypadku stanowiła istotny wyznacznik tożsamości grupowej. Przynależność ewangelików do wspólnoty chrześcijan, mimo narosłych przez stulecia antagonizmów między poszczególnymi jej odłamami, czyniła prowadzone [przez nich instytucje znacznie bardziej otwartymi, w porównaniu z żydowskimi, wobec np. katolików i Polaków. Ponadto związek między wyznaniem a narodowością słabł w miarę wydłużania się okresu przebywania w diasporze, gdzie pod wpływem obcego otoczenia następowało stopniowe przyswajanie charakterystycznych dla niego norm kulturowych, prowadzące często do utraty etnicznych lub religijnych cech  odrębności. Do skupiającego większość pabianiczan wyznania katolickiego przystępowały, choć nigdy na skalę „masową”, osoby pochodzenia niemieckiego. Tej pełnej jedności między wyznaniem i narodowością nie udało się w dłuższym okresie utrzymać także z tego powodu, że wspólnoty religijne, głównie  protestanckie, postulujące reformę Kościoła, odwołującą się dość silnie do ideałów pierwotnego chrześcijaństwa i autorytetu Pisma Świętego, pozyskiwały zwolenników wywodzących się spoza dotychczasowego, na ogół jednorodnego narodowościowo (Niemcy), kręgu wyznawców.

Stopień otwarcia czy też zamknięcia się instytucji na różne środowiska narodowe i religijne wynikał także z przyczyn ekonomicznych. Organizacje prowadzone przez niezamożną na ogół społeczność żydowską koncentrowały się w pierwszej kolejności na zaspokajaniu potrzeb (niekiedy nawet najbardziej podstawowych) osób z niej się wywodzących. Poziom zamożności Niemców był bardziej zróżnicowany, co dawało możliwość wyjścia z ofertą (np. charytatywną) do szerszego grona mieszkańców Pabianic. Nie bez wpływu na działalność stowarzyszeń pozostawał też potencjał demograficzny danej mniejszości. Te organizacje, które prowadzone były przez stosunkowo liczną społeczność żydowską, z pomocą lub innym rodzajem oferty starały się trafić przede wszystkim do jak najszerszego grona własnych członków.

Instytucje społeczno-kulturalne, które działały w środowiskach mniejszości narodowych i religijnych , można podzielić na następujące kategorie: edukacyjne, charytatywne, służby zdrowia, prasowo-wydawnicze, sportowe, młodzieżowe, kulturalne oraz inne, tj. działające przy znacznym wsparciu środowisk mniejszościowych.

Edukacja

Ze wszystkich instytucji społeczno-kulturalnych najwcześniej powstały te o charakterze edukacyjnym. Wśród nich naczelne  miejsce, ze względu na liczbę, zasięg oddziaływania i znaczenie, zajmowały szkoły. Były to zarówno placówki świeckie, jak i religijne. Ich powstanie umożliwiały regulacje prawne namiestnika Królestwa Polskiego, który 18 września 1820 r. wydał postanowienie zezwalające na zakładanie szkół elementarnych przez przybywających na podległe mu ziemie obcokrajowców, z językiem ojczystym jako wykładowym. Jedną  z pierwszych placówek tego typu była ewangelicka szkoła elementarna, która powstała w 1838 r. Szkoła, której językiem kształcenia pozostawał niemiecki, organizowała lekcje dla ponad 200 uczniów, z których kilkudziesięciu było wyznania rzymskokatolickiego. Placówka, mająca swoją siedzibę w domu  pastora miejscowej parafii – jak na tego typu obiekty była więc bardzo nietypowa – służyła przede wszystkim dzieciom pierwszych kolonistów.

Przykładem krzewienia oświaty, bez ścisłego separowania wedle różnic wyznaniowych, była dwuklasowa szkoła katolicka i mojżeszowa, założona w 1864 r. Idea jej  powstania zrywała z dość powszechnie występującą w środowisku żydowskim praktyką organizowania instytucji tylko „dla swoich”. Szkoła  mieściła się pierwotnie na rogu ul. Batorego i placu Starego Rynku, a następnie została przeniesiona do nowego budynku przy ul. Stary Rynek 2.

Ujmując rzecz chronologicznie, należy wspomnieć o placówce oświatowej, którą powołali do życia przedstawiciele innej – od dwóch najczęściej przywoływanych – mniejszości. Bracia morawscy, bo o nich mowa utworzyli w 1885 r. otwartą dla wszystkich, bez względu na wyznanie, narodowość i pozycję społeczną, placówkę naukowo-wychowawczą.

Przy Starym Rynku 2 swoją siedzibę miała również pierwsza w Pabianicach szkoła elementarna, sfinansowana w 1886 r. przez firmy Krusche i Ender oraz R. Kindler. Firmy te były także inicjatorami i fundatorami powstałej w 1898 r. siedmioklasowej Szkoły Handlowej, przemianowanej następnie na ośmioklasową Szkołę Realną przy ul. Długiej 14 (ob. Pułaskiego). Wymienione przykłady pokazują, że działania podejmowane w dziedzinie pabianickiej oświaty, za którymi stali [przedstawiciele środowisk mniejszościowych, rodziły się z myślą wykorzystania placówek przez ogół mieszkańców miasta, niezależnie od pochodzenia narodowościowego lub wyznawanej religii. Uczniami wspomnianej szkoły były dzieci wszystkich trzech dominujących w mieście narodowości: polskiej, niemieckiej i żydowskiej.

W 1895 r. firma Krusche i Ender utworzyła koedukacyjną szkołę elementarną dla dzieci swoich pracowników, z siedzibą przy ul. Skromnej 4 (ob. Wyszyńskiego). W tym samym mniej więcej czasie ludność żydowska, z własnych składek, ufundowała elementarną szkołę wyznaniową, mieszczącą się przy ul. Kaplicznej 22, a w 1900 r. ewangelicy założyli dwuklasową szkołę przy kantoracie, która cztery lata później przeniosła się do nowo wybudowanego domu parafialnego przy ul. Wodnej (ob. Partyzancka). Z kolei w 1905 r. znacznie mniej liczna społeczność mariawitów, dzięki składkom zebranym wśród swoich wiernych wybudowała szkołę przy ul. Mariańskiej 6.

Organizacja placówek szkolnych to nie jedyny w tym czasie rodzaj aktywności środowisk mniejszościowych na polu szeroko pojętej oświaty. Dla swoich pracowników i ich rodzin firmy Krusche i Ender oraz R. Kindler założyły w 1905 r. dwie biblioteki. Rok po utworzeniu biblioteki przez firmę R. Kindlera jej akcjonariusze założyli przy ul. Zamkowej 34 dwuklasową elementarną szkołę fabryczną dla dzieci swoich robotników. Była to, jak na warunki pabianickie, duża placówka, w której naukę pobierało w 1907 r. 400, a w 1917 r. 420 dzieci pracowników fabryki.

Warto nadmienić, że w okresie zaborów, z powodu polityki carskiej Rosji dążącej do wynarodowienia i zasymilowania Polaków, szkolnictwo z językiem polskim, jako wykładowym, nie mogło się rozwijać, nawet w placówkach prywatnych. Pierwszy wyłom w tym systemie spowodowały wydarzenia rewolucyjne 1905 r. Nie dopuszczono wprawdzie do spolszczenia szkolnictwa w Królestwie Polskim, ale złagodzono stanowisko w sprawie możliwości powstania prywatnych szkół polskich (utrzymywanych z dobrowolnych skladek i opłat uczniów, a poddanych głównie kierownictwu i opiece nowo powstałego towarzystwa Macierzy Szkolnej). W tym czasie istniało w Pabianicach niewiele ognisk oświatowych: oprócz wspomnianej szkoły średniej (siedmioklasowej Szkoły Handlowej), funkcjonowało dziewięć szkół początkowych (”fabrycznych” i prywatnych). Stan taki utrzymał się do wybuchu pierwszej wojny światowej. Ponieważ okupanci niemieccy nie stawiali zasadniczych przeszkód w rozwoju szkolnictwa, liczba szkół w czasie tego światowego konfliktu nawet nieznacznie wzrosła.

Przed wybuchem pierwszej wojny światowej działało w Pabianicach pięć szkół z językiem niemieckim jako wykładowym (przy ulicach: Zamkowej 6, 34 i 36, Długiej 43 i Długiej 68). W 1915 r. z dziewięciu szkół w mieście – nie licząc Szkoły Handlowej – osiem było przeznaczonych dla dzieci wyznań chrześcijańskich, a jedna dla dzieci wyznania mojżeszowego (przy ul. warszawskiej 7). Rok później w budynku dwuklasowej szkoły ogólnej , przy Zamkowej 6, utworzono koedukacyjne gimnazjum niemieckie, utrzymywane przez Niemieckie Stowarzyszenie Gimnazjalne. Jeszcze przed zakończeniem wojny, w 1918 r., gmina żydowska otworzyła koedukacyjne gimnazjum w budynku siedziby gminy, przy ul. Warszawskiej 24, które w 1920 r. stało się własnością Towarzystwa Żydowskiego Gimnazjum.

W wolnej już Polsce na terenie Pabianic działały zarówno szkoły powszechne, jak i średnie (gimnazja). W pierwszych latach niepodległości liczba szkół powszechnych sukcesywnie rosła: w 1919 r. było ich 14 (z 2685 uczniami w 56 oddziałach) w 1920 i 1921 – 18 (odpowiednio z 4604 uczniami  w 95 oddziałach i 4711 w 110). W tym okresie nie obowiązywał jeszcze w mieście przymus szkolny. Dwa gimnazja – męskie (powstałe w 1919 r. z  siedmioklasowej Szkoły Handlowej) i żeńskie (w tym samym roku, z przekształcenia założonej w 1915 r. prywatnej szkoły żeńskiej) – utrzymywane były z budżetu państwa, szkoła Rzemiosł im. J. Kilińskiego (utworzona w 1927 r. z istniejącego od 1921 r. progimnazjum) i Seminarium Nauczycielskie (1925) – przez Zarząd miasta, prywatne gimnazjum niemieckie – przez NSG, a prywatne gimnazjum żydowskie (istniejące do 1925 r.) – przez miejscowy kahał.

Dla dzieci żydowskich przeznaczone były publiczne szkoły powszechne nr 13 (przy ul. Garncarskiej 21 i ul. Poprzecznej 22)  i nr 15 (przy ul. Warszawskiej), natomiast dla dzieci pochodzenia niemieckiego – szkoła nr 7.

W okresie międzywojennym z inicjatywy tej części społeczności żydowskiej, która odwoływała się do idei chasydyzmu, powstała Żydowska Prywatna Religijna 7-klasowa Szkoła Powszechna „Or-Tora”. Jej twórcą był pabianicki rabin Menachem Mendel Alter. Dążenie chasydów do posiadania własnej placówki oświatowej wynikało z założeń ich ruchu. Chasydyzm eksponował w swojej wizji wiary wymiar osobisty, spontaniczność, radość. Chasydzi, sakralizujący na swój sposób codzienne czynności, dążyli więc do posiadania prywatnych domów modlitwy i szkół, które w duchu wyznawanych przez nich wartości mogły nadać wychowaniu dzieci i młodzieży  bardziej zorganizowaną  formę.

Własną szkołę religijną w okresie międzywojennym posiadało również Towarzystwo Żydowskie „Talmud-Tora”, której siedzibą był budynek przy ul. Szkolnej 11 (ob. Batorego), a szkołę powszechną – Żydowskie Towarzystwo Ortodoksów „Szlomej Emunej TSR Isroel”. W Pabianicach, przy placu Dąbrowskiego 9 (ob. Stary Rynek), działała też żeńska szkoła religijna „Bajs Jakow”.

Niektóre żydowskie placówki oświatowe nie ograniczały się tylko do wypełniania funkcji edukacyjnych. Przykładem może być Szkoła Powszechna nr 13, w której swoją siedzibę miało kilka organizacji społeczno-kulturalnych (Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, Żydowskie Towarzystwo Muzyczno-Literackie „Hazomir”, Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym i Chorym Żydom „Linas-Hacedek”, Związek Harcerstwa Żydowskiego im. kpt. Trumpeldora oraz Komitet Niesienia Pomocy Najbiedniejszym Żydom Miasta Pabianic).

Wspólną cechą większości obiektów, w których siedzibę znalazły nie tylko żydowskie szkoły, ale i instytucje należące do  środowisk mniejszościowych, była ich prywatna własność. Należały one na ogół do osób wywodzących się z grup o określonej proweniencji narodowościowej lub/i wyznaniowej, które wynajmowały odpowiednie pomieszczenia w domach prywatnych, bądź zaadoptowane  w konkretnym celu sale w budynkach pełniących pierwotnie funkcje niemieszkaniowe (produkcyjne, usługowe, religijne). Potwierdzeniem tego mogą być przypadki wynajmowania lokali szkolnych dla uczniów żydowskich: przy ul. Poprzecznej 20, w domu będącym własnością Szlamy Lidzbarskiego; przy ul. Bóźnicznej 11 – w budynku należącym do Frajdy Dąbkowej; przy ul. Garncarskiej 21 (Szkoła Powszechna nr 13), którego prawowitym właścicielem był Izrael Moszkowicz. Z kolei przykładem wynajmu pomieszczeń dla szkoły żydowskiej u osób innej narodowości była jednoklasowa szkoła ogólna, mieszcząca się w domu Polki (Majewskiej), przy ul. warszawskiej 7. Wartowięc zauważyć, że szkoły sporadycznie były tworzone w pomieszczeniach budowanych od początku z przeznaczeniem na cele edukacyjne.

Często dochodziło do zmiany adresu poszczególnych placówek. Mogło to wynikać właśnie z charakteru własności obiektów. Warunki finansowe, które dyktował właściciel, były niekiedy tak wygórowane, ze jedynym wyjściem dla zachowania szkoły było opuszczenie dotychczasowej siedziby. O wyprowadzce decydowały często także złe warunki sanitarne i socjalne.

Pozostając przy kwestii lokalizacji placówek szkolnych, należy wspomnieć jeszcze o szczególnym typie szkół, jakimi były tzw. szkoły fabryczne lub też przyfabryczne. Lokowano je w pobliżu zakładów przemysłowych, należących do właściciela zarówno przedsiębiorstwa, jak i szkoły. Tak było m. in. w przypadku szkół założonych przez firmy Krusche i Ender oraz R. Kindler. Placówka będąca własnością pierwszej z wymienionych firm miała swoją siedzibę przy osiedlu  należących do niej domków robotniczych, natomiast szkoła R. Kindlera była usytuowana na wprost zakładów.  Podstawowym powodem takiej lokalizacji obiektów była konieczność realizacji odpowiedniego programu nauczania, który musiał być dopasowany do wymogów produkcyjnych fabryk. (...)

http://bazhum.muzhp.pl

Autor: Sławomir Saładaj