Rysy biograficzne

W 1987 roku ukazała się publikacja „Rysy biograficzne pabianiczan – harcerzy, żołnierzy  Szarych Szeregów i Armii Krajowej poległych w II wojnie światowej”.

Stanisław Adaszewski

Działacz harcerski. Urodził się w r. 1887. Niezmordowany społecznik i wielki przyjaciel Związku Harcerstwa Polskiego. W latach 1925 – 1935 był przewodniczącym Koła Przyjaciół Harcerstwa przy hufcach harcerek i harcerzy w Pabianicach. Aresztowany 18.4.1940 r. i osadzony w Radogoszczy, zostaje wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie umiera 24.6.1940 r. Urnę z prochami przesłano rodzinie, która umieściła ją w grobie rodzinnym w Pabianicach.

Karol Altenberg

Harcerz z drużyny T. Kościuszki. Urodził się 11.1.1914 r. Absolwent Gimnazjum J. Śniadeckiego w Pabianicach, następnie student Państwowej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki w Poznaniu. W r. 1935 brał udział w międzynarodowym zlocie harcerskim w Spale. 11.11.1939 r. aresztowany przez Niemców i osadzony w sali kina „Zachęta” zmuszany był pod groźbą utraty życia do podpisania volkslisty. Pomimo niemieckiego pochodzenia listy tej nie podpisał stwierdzając, że był i jest Polakiem. Przewieziony do Radogoszczy, a stamtąd w lasy lućmierskie, gdzie został rozstrzelany.

Jan Altenbergier

Harcerz z drużyny T. Kościuszki. Urodził się 13.3.1915 r. W latach 1926-1934 uczęszczał do Gimnazjum J. Śniadeckiego w Pabianicach, gdzie należał do Związku Harcerstwa Polskiego. Po ukończeniu szkoły średniej został studentem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Po wybuchu wojny 1939 r. przebywa na terenie ziemi kurpiowskiej w okolicach Ostrołęki, gdzie bierze czynny udział w walce z okupantem jako żołnierz Armii Krajowej (ZWZ). W listopadzie 1941 r. zostaje aresztowany w Warszawie.  Gestapo wozi go po różnych miastach i więzieniach starając się ujawnić jego kontakty konspiracyjne. Przebywa w Ostrołęce, Płocku, Altensteinie, Królewcu, Sieradzu i wreszcie na stałe osadzony w obozie Mauthusen, umiera tam 23.12.1942 r.

Zenon Bartoszek

Harcerz z drużyny J. Kilińskiego. Urodził się 15.1.1921 r. – ps. ”Piła”. Od lat najmłodszych należał do harcerstwa. W październiku 1939 r. wspólnie z ”Sękiem”, zaczął organizować konspiracyjną grupę harcerską. Pełen temperamentu, z usposobienia wesoły i towarzyski dociera w warunkach konspiracyjnych do kolegów i koleżanek organizując drużynę żeńska Szarych Szeregów. W czasie aresztowań w firmie Lohmann-Werke, zostaje zatrzymany 26.5.1942 r. Przewieziono go do Łodzi do więzienia gestapo przy ul. Sterlinga. Po kilku miesiącach tortur stosowanych na śledztwach – Zenon Bartoszek zmarł 14.1.1943 r, nie wydając nikogo z kolegów. Rodzinie udało się wydostać zwłoki Zenka i pochować go na cmentarzu w Pabianicach. Pogrzeb jego upamiętniono fotografiami, które znajdują się w Kronice Szarych Szeregów.

Zbigniew Bazgier

Podharcmistrz – członek Komendy Hufca ZHP w Pabianicach. Urodził się 17.12.1919 r. w Nasielsku . Przyjechał do Pabianic z ojcem mając lat 14 w mundurze harcerskim z „wilczkiem” na piersi jako symbolem zamiłowania do pracy zuchowej. Ojciec otrzymał pracę w Ubezpieczalni Społecznej, a Zbyszek uczęszczał do Szkoły Rzemiosł. W listopadzie 1939 r. Niemcy aresztowali ojca i wkrótce zamordowali go w Radogoszczy. Po tym wydarzeniu Zbigniew Bazgier opuścił Pabianice i przez Węgry przedostał się do Anglii. Zgłosił się do Polskich Sił Zbrojnych otrzymując przydział do I Dywizji Pancernej. Ranny, po długiej chorobie umiera w szpitalu w Porthe w Szkocji. Pochowany w Porthe na cmentarzu „Wellshill” – grób nr 18B.

Jan Biskupski

Harcerz z drużyny J. Kilińskiego, ps. „Janos”, ur. 9.5.1919 r. Kierownik kolportażu Armii Krajowej – Obwodu w Pabianicach. Od grudnia 1941 r. łączniczka AK z Łodzi dostarczała „Janosowi” prasę konspiracyjną na jego prywatny adres. W mieszkaniu swym rozdzielał Biuletyny Kujawskie według znanych tylko sobie adresów wysyłając je przy pomocy młodszych od siebie  kolegów-łączników.  W sierpniu 1943 r. aresztowano w Łodzi łączniczkę dostarczającą „Janosowi” prasę. 13.8.1943 r. został aresztowany przez gestapo Jan Biskupski i jego młodszy brat Kazimierz. Hitlerowcy szaleli torturując „Janosa” ażeby wydał adresy odbiorców Biuletynu Kujawskiego. On jednak nikogo nie wydał. Zginął 6.11.1943 r. Rodzinie udało się przekupić grabarza na cmentarzu łódzkim, gdzie grzebano pomordowanych więźniów ze Sterlinga. Pojazdem konnym przywieziono „Janosa” do Pabianic na cmentarz. Na pogrzebie, który się odbył natychmiast po przywiezieniu  zwłok byli wszyscy jego koledzy , oddając mu hołd.

Romuald Borowicz

Komendant Obwodu Armii Krajowej w Pabianicach ps. „Kuzyn”. Ur. 7.2.1914 r. w Łasku. Gimnazjum ukończył w Zduńskiej Woli, studia wyższe – budowy parowozów w Warszawie. Będąc oficerem WP objął funkcję zastępcy Komendanta Obwodu AK w Pabianicach już w roku 1940, a we wrześniu 1942 r. – funkcję Komendanta Obwodu. W nocy 1.2.1944 r. nastąpiły w Pabianicach aresztowania żołnierzy AK. Dom Borowicza został otoczony, a do mieszkania wtargnęło czterech gestapowców. Borowicz na wpół  przebudzony pochwycił stojącą nocną lampkę i z całej siły rzucił w nią w gestapowców kalecząc jednego z nich odłamkami szkła. Pobitego i nieprzytomnego Borowicza wywieziono do Łodzi na Sterlinga, gdzie żył tylko jeden dzień. Niemcy przetrzymali go w kostnicy więziennej przez dwa tygodnie w celu ustalenia powiązań konspiracyjnych z innymi aresztantami. Po wyzwoleniu w roku 1945, po uprzednim ustaleniu miejsca pochowania, rodzina „Kuzyna” dokonała ekshumacji zwłok i przewiozła je na cmentarz w Łasku.

Żelisław Brzozowski

Harcerz z drużyny T. Kościuszki ps. „Turchanowski”. W październiku 1939 r. bierze udział w zebraniu konspiracyjnym Rady Drużyny T. Kościuszki jakie odbyło się w mieszkaniu Jana Łukasika. Odkomenderowany z grupy konspiracyjnej „Kotowicza” do Szarych Szeregów pełni funkcję kierownika działu „Światło” propagując podjęcie przerwanej nauki szkolnej na tajnych kompletach oraz prace samokształceniowe wśród młodzieży będącej w konspiracji. Latem 1944 r. aresztowany i osadzony w obozie Gross Rosen. Nosił numer obozowy 84386. W styczniu 1945 r. ewakuowany z całym obozem do Buchenwaldu, gdzie umiera 7 kwietnia 1945 r. Wiadomość o śmierci pochodzi z Zarządu Głównego PCK w Warszawie.

Henryk Czekay

Hufcowy Związku Harcerstwa Polskiego w Pabianicach. Podharcmistrz – ur. 26.11.1899 r. w Warszawie, w maju 1913 r. wstępuje do Skautingu (ZHP). W 1920 r. otrzymuje przydział do Państowego Gimnazjum im. Śniadeckiego w Pabianicach. W latach 1925-1926 pełnił funkcję hufcowego. W roku 1939 w ramach ogólnej mobilizacji udaje się do Wilna, gdzie po wkroczeniu wojsk radzieckich, jako oficer WP internowany zostaje w obozie jenieckim w Starobielsku. Dzieli los polskich oficerów w Katyniu. https://katyn.ipn.gov.pl

Józef Dąbrowski

Żołnierz grupy sabotażowej Związku Odwetu w Obwodzie AK w Pabianicach – ps. „Zapłon”. Aresztowany 2.9.1942 r. przez łódzkie gestapo i osadzony w więzieniu na Sterlinga. Wysłany do obozu z wyrokiem śmierci. Rozstrzelany pod ścianą śmierci w Oświęcimiu w dniu 2.2.1943 r.

Janusz Duszczyk

Harcerz z drużyny T. Kościuszki. Po kapitulacji Warszawy w r. 1939, w obronie której brał udział, wraca do Pabianic. Po kilku dniach wyrusza na Węgry, a później do Francji, gdzie zaciąga się do artylerii Polskich Sił Zbrojnych. Po kapitulacji Francji przedostaje się do Szwajcarii, a z niej do Portugalii. W dalszej drodze statek rybacki na którym Janusz Duszczyk zamierza dotrzeć do Anglii – zostaje zatopiony przez Niemców.

Eleonora Fiks

Żołnierz Armii Krajowej. Zaprzysiężona przez Komendanta Obwodu Łask Zenona Ziemniewicza ps. „Czarny” spełniała  funkcję łącznika pomiędzy Obwodem Łask a inspektoratem łódzkim Armii Krajowej. Aresztowana przez gestapo 6.4.1943 r. – pomimo tortur – nie ujawnia skrytki jaka była w jej mieszkaniu ani też nikogo ze znanych jej żołnierzy. Przewieziona do obozu w Oświęcimiu zmarła wiosną 1944 r.

Zygmunt Fiks

Żołnierz Armii Krajowej. Sprawował funkcję oficera łącznikowego pomiędzy Inspektoratem Łódzkim a powiatami: łaskim, wieluńskim i sieradzkim. Skrytka zainstalowana w jego mieszkaniu zawierała b. ważne dokumenty, rozkazy i broń. 6.4.1943 r. Zygmunt Fiks zostaje aresztowany przez gestapo i przewieziony do Łodzi na Sterlinga. Nikogo nie wydaje. Zginął śmiercią męczeńską w Oświęcimiu.

Karol Frankiewicz

Kwatermistrz w Komendzie Obwodu AK ps. „Kafar”. Ur. 22.10.1899 r. Od roku 1940, wraz z innymi, tworzy zręby pabianickiej organizacji ZWZ-AK. Aresztowany przez gestapo w lutym 1944 r. wraz z całą rodzina. W ogródku przydomowym przy ul. Bugaj 82 gestapo wykopuje wiele materiałów konspiracyjnych. Skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w Łodzi w dniu 10.6.1044 r.

Stanisław Frankiewicz

Żołnierz Armii Krajowej. Ur. 4.4.1897 r., wstąpił do ZWZ wiosną 1940 r. wprowadzony do organizacji przez swego brata Karola. W r. 1942 przydzielony do Służby Ochrony Powstania. Aresztowany przez gestapo wraz z braćmi: Karolem i Tadeusze oraz ojcem Józefem. Po śledztwie zesłany do obozu w Gross Rosen a później do Buchenwaldu, gdzie umiera 9.4.1945 r.

Wiesław Futyma

Ur. 20.09.1922 r. w Piotrkowie Trybunalskim. W latach 1938-1939 pełnił funkcję drużynowego drużyny skautowskiej T. Kościuszki w Pabianicach. Od r. 1940 mieszkał w Warszawie. Należał do ZWZ a później do AK występując pod pseudonimem „Mars”. 1.9.1944 r. walcząc w Powstaniu Warszawskim został ranny w brzuch i po kilku dniach zmarł w szpitalu polowym. https://www.1944.pl

Jerzy Hans

Harcerz z drużyny T. Kościuszki. Ur. 17.11.1922 r. w Pabianicach. Posiadał pochodzenie niemieckie,  ale odmawiał podpisania volkslisty. 16.9.1941 r. zostaje aresztowany przez gestapo i osadzony na Sterlinga. 16.3.1942 r. odjeżdża z transportem do Oświęcimia. W obozie wyczerpany, wygłodzony, miał jeszcze ranę na nodze i to tak dużą, że widać było gołą kość. 12.12.1942 r. Jerzy Hans zgłosił się na 28 blok sanitarny z prośbą o opatrunek. Lekarz, Niemiec, zaaplikował mu śmiertelny zastrzyk z fenolu.

Bogdan Górski

Żołnierz Armii Krajowej, major WP, pierwszy inspektor powiatu łódzkiego SZP, ZWZ-AK, któremu podlegały między innymi Pabianice. Posługiwał się pseudonimami: „Bogdan”. „Łysy”, „Żebrak” i „Fela”. Przy przechodzeniu przez granicę GG zostaje postrzelony przez straż graniczną. Gestapo przewozi go do szpitala w Pabianicach, gdzie umiera.

https://pl.wikipedia.org

Antoni Górny

Harcerz z drużyny J. Kilińskiego. Ur. 5.4.1903 r. drużynowy drużyny tzw. Czarnej Trójki. Więzień obozu w kinie „Zachęta”. Czynny żołnierz Armii Krajowej w Pabianicach. Prowadzi systematyczny nasłuch radiowy dla potrzeb Komendy Obwodu. Aresztowany i wysłany do obozu w Gross Rosen umiera 30.4.1945 r.

Zenon Gałdek

Harcerz z drużyny T. Kościuszki. Ur. 25.8.1906 r. w Woli Zaradzyńskiej. Ukończył Gimnazjum im. Śniadeckiego w Pabianicach, gdzie należał do związku Harcerstwa Polskiego. W r. 1939 brał udział w kampanii wrześniowej w stopniu podporucznika. W grudniu tegoż roku znalazł się w obozie jenieckim w Starobielsku o czym poinformował rodzinę kartą pocztową. Podzielił los oficerów polskich w Katyniu. https://katyn.ipn.gov.pl/

Henryk Grottel

Ur. w roku 1912, był drużynowym drużyny W. Łukasińskiego. Żołnierz Szarych Szeregów i Armii Krajowej – ps. „Orion”. Aresztowany i wysłany do obozu w Gross Rosen. W obozie spotkał się z ojcem. Podczas ewakuacji obozu, wiedząc, że ojciec jest chory i będzie potrzebował pomocy, prosił władze obozowe o pozwolenie pozostania z ojcem. Niemcy dobijając niezdolnych do ewakuacji więźniów, zastrzelili także Henryka Grottla.

Dr Mieczysław Jaworski

Szef sanitarny w Komendzie Obwodu AK w Pabianicach, ps. „Teofil”. Ur. 27.3.1903 r. w Turku. Więzień „Zachęty” i Radogoszczy. Żołnierz Armii Krajowej i Szarych Szeregów. Aresztowany 1.2.1944 r. przeszedł ciężkie śledztwa gestapo. Skazany na karę śmierci napisał na ćwiartce chusteczki swój testament dla rodziny. Testament nacechowany miłością do zony i dzieci rozpoczął słowami: „Ginę za Polskę …”. Relikt ten – strzęp chusteczki wszyty pod podszewkę marynarki jednego z więźniów  wysłanego do obozu w Mauthausen odbył długą drogę do Kanady i przesłany do Pabianic znajduje się w posiadaniu rodziny. Dr Mieczysław Jaworski został stracony w obrębie więzienia przy ul. Sterlinga.

Zenon Jabłoński

Żołnierz Armii Krajowej i Szarych Szeregów. Ur. 17.11.1923 r. w Pabianicach. Aresztowany 25.11.1943 r. i przewieziony do więzienia gestapo na Sterlinga. Po śledztwie, w marcu 1944 r. wysłany do obozu w Buchenwaldzie, gdzie w kwietniu tegoż roku umiera.

Zygmunt Kłys

Ur. 16.1.1904 r. Drużynowy drużyny J. Kilińskiego. Hufcowy od roku 1928 do wybuchu wojny 1939 r. Aresztowany przez gestapo w listopadzie tegoż roku , osadzony w „Zachęcie”, później w Radogoszczy. Rozstrzelany w dn. 12.12.1939 r. w lasach wiączyńskich w okolicach Łodzi.

Karol Kneblewski

Harcerz z drużyny T. Kościuszki ps. „Gruda”. Sekcyjny I drużyny szturmowej plutonu 427 Armii Krajowej zgrupowania „Stefana”. 2.8.1944 r. zginął w walce z okupantem hitlerowskim na polach pęcickich pod Komorowem. Ekshumowany z mogiły w Lesie Komorowskim pod Warszawą, sprowadzony do Pabianic. 18.5.1946 r. zostaje pochowany w grobie rodzinnym.

https://www.1944.pl

Zenobiusz Kozłowski

Harcerz z drużyny płk. Lisa Kuli w Pabianicach. Ur. 20.1.1920 r. We wrześniu 1939 r. przedostaje się przez Rumunię do Anglii, gdzie wstępuje do lotnictwa. 17.6.1942 r. otrzymuje przydział do  300 Dywizjonu Bombowego. 27.9.1942 r – ma już za sobą 19 lotów bojowych, otrzymał czterokrotnie Krzyż Walecznych i Krzyż Virtuti Militari.  4.11.1942 r. ginie śmiercią lotnika nad terytorium Niemiec. https://www.zyciepabianic.pl

Eleonora Kowalska

Drużynowa drużyny gimnazjalnej w Pabianicach. Ur. 2.6.1903 r. 8.9.1942 r. zostaje aresztowana przez gestapo wraz z dwiema małymi córeczkami, gdyż nie chciała ujawnić miejsca pobytu swego męża Komendanta Obwodu AK ps. „Marek”. Przetrzymywana w areszcie w Pabianicach była w śledztwie szantażowana, torturowana i w końcu zamordowana. Córeczki wysłano do obozu dziecięcego w Łodzi na ul. Przemysłowa.

Wacław Lewandowski

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Kusy”. Ur. 24.9.1888 r., w grudniu 1939 r. wstąpił do ZWZ-AK w Pabianicach współpracując w wywiadzie kierowanym przez „Szczerbę”, Tadeusza Woldańskiego. Od września 1942 r. sprawuje funkcję podinspektora Służby Ochrony Powstania [SOP – utworzona w ramach przygotowań do przyszłego powstania powszechnego] w miejscowym Obwodzie AK. Aresztowany w lutym 1944 r. umiera w śledztwie w więzieniu gestapo na Sterlinga w Łodzi 2.4.1944 r.

Zygmunt Lorentowicz

Drużynowy drużyny J. Kilińskiego. Ur. 29.6.1902 r., wstąpił do Skautingu w Humaniu na Ukrainie, gdzie prowadził drużynę dzieci uchodźców z Polski. Po powrocie do Polski, w październiku 1919 r. już jako uczeń Gimnazjum Śniadeckiego w Pabianicach prowadził drużynę J. Kilińskiego. W czasie okupacji hitlerowskiej – żołnierz Armii Krajowej i Szarych Szeregów. Zginął w Powstaniu Warszawskim w pierwszych dniach sierpnia 1944 r. w zgrupowaniu „Wigry”. https://www.1944.pl

Jerzy Łacwik

Żołnierz Armii Krajowej w Pabianicach. Ur. 29.11.1922 r., aresztowany przez gestapo w lutym 1944 r. i osadzony w więzieniu na Sterlinga. Po śledztwie skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w Łodzi 10.6.1944 r.

Władysław Łoboda

Żołnierz Armii Krajowej gm. Dobroń, Obwód Pabianice ps. „Wojciechowski”. Ur. 10.3.1914 r. – organizator i pierwszy dowódca tworzących się grup  wojskowych SZP-ZWZ-AK na terenie gminy Dobroń. Aresztowany w marcu 1943 r. i osadzony w więzieniu na Sterlinga w Łodzi. 17.12.1943 r. wywieziony do obozu w Mauthausen, gdzie umiera 21.4.1944 r.

Ryszard Miatkowski

Żołnierz Armii Krajowej w Pabianicach, ur. 17.4.1920 r. Należał do Kompanii Młodych w sekcji Kazimierza Tomczyka ps. „Bumerang”. Aresztowany w połowie stycznia 1944 r. i po śledztwie wywieziony do obozu w Gross Rosen. W styczniu 1945 r., w czasie ewakuacji obozu zostaje zastrzelony.

Jan Miler

Żołnierz Szarych Szeregów ps. „Milek”. Harcerz 5-ej drużyny im. W. Łukasińskiego w Pabianicach. W konspiracji zlecono mu prowadzenie kompletów tajnego nauczania w ramach akcji „Światło”. Aresztowany i po śledztwie gestapo w Łodzi wywieziony do obozu Gross Rosen. Jan Miler zmarł tam w lutym 1945 r.

Ryszard Morzyszek

Harcerz z drużyny J. Kilińskiego ps. „Los”. Ur. 14.3.1924 r. 2 lutego 1944 r. aresztowany wraz z matką i ojcem, Kazimierzem Morzyszkiem, członkiem Ochotniczej Straży Pożarnej w Pabianicach. Po krótkim pobycie w więzieniu na Sterlinga w Łodzi, w d. 16.2.1944 r. zostaje wywieziony do obozu w Gross Rosen. Zmarł w obozie 9.4.1945 r.

Feliks Maciejewski

Harcerz 3-ej drużyny im. R. Traugutta w Łodzi. Syn Edmunda Maciejewskiego ps. „Nikodem” pioniera ZHP w Pabianicach. Żołnierz Armii Krajowej i Szarych Szeregów w Warszawie. 16.7.1943 r. brał udział w akcji Kedywu przy ul. Białej, gdzie został postrzelony w brzuch. Operowany zmarł w więzieniu na Pawiaku w warszawie. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych.

Jan Nowicki

Żołnierz Armii Krajowej ps. ”Korcz”. Ur. 27.12.1901 r. w Pabianicach, szef Biura Informacji i Propagandy Okręgu Łódzkiego Armii Krajowej w Łodzi. Naczelny redaktor Biuletynu Kujawskiego. Aresztowany przez gestapo w miejscu pracy zostaje osadzony w więzieniu gestapo przy ul. Kopernika, a później Sterlinga. 20 marca 1942 r. rozstrzelany w Zgierzu.

Franciszek Nowicki

Żołnierz Szarych Szeregów ps. „Mały”. Ur. 23.10.1911 r. z zawodu radiomechanik. Od kwietnia 1940 r., zaprzyjaźniony z „Janosem” znajduje się w grupie konspiracyjnej „Sęka”. Oddelegowany do Komendy Okręgu zakłada krótkofalową stację nadawczo-odbiorczą. Aresztowany przez gestapo w sierpniu 1942 r. i osadzony w więzieniu na Sterlinga przechodzi ciężkie kilkumiesięczne śledztwo. Wywieziony do obozu w Mauthausen, gdzie umiera w końcu roku 1943.

Wiesław Nowak

Harcerz z drużyny T. Kościuszki ps. „Wiecheć”. Ur. 11.4.1923 r. brał udział w wielu obozach harcerskich. W listopadzie 1939 r. był uczestnikiem zebrania Rady Drużyny u Jana Łukasika ps. „Łęka”, gdzie powstała konspiracyjna grupa harcerska. W roku 1940 wyjeżdża do województwa lubelskiego, tam wstępuje do ZWZ-AK i kończy Szkołę Podchorążych. Jako dowódca grupy partyzanckiej stacza walkę z Niemcami w Błażewie pod Rzeszowem, w której ginie od kuli wroga.

Tadeusz Olejnik

Żołnierz Armii Krajowej. Sprawował funkcję podinspektora Wojskowej Służby Ochrony Powstania w Obwodzie Pabianice. Aresztowany przez gestapo i przewieziony do więzienia w Łodzi przy ul. Sterlinga. Torturowany i zamordowany w śledztwie.

Józef Perek

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Janusz”. Ur. 7.4.1909 r. Do wybuchu wojny 1939 r. był członkiem Komendy Hufca Harcerzy sprawując funkcję skarbnika. W konspiracji pełnił obowiązki kierownika wywiadu komórki przemysłowej w Obwodzie AK w Pabianicach. Aresztowany 3.9.1942 r. i osadzony w więzieniu w Łodzi przy ul. Sterlinga. 29.1.1943 r. został wywieziony do obozu w Oświęcimiu z wyrokiem śmierci. Wyrok wykonano pod ścianą śmierci 2.2.1943 r.

Jan Piechota

Harcerz z drużyny płk. Lisa Kuli, ur. 27.11.1920 r. Brał udział w Pogotowiu Harcerzy w Pabianicach pełniąc służbę w Komendzie Miasta w Zamku. Zatrzymany przez pierwsze patrole wchodzących do miasta żołnierzy niemieckich. Wyprowadzono go z miasta do wsi Chechło i tam został rozstrzelany. Pochowany na cmentarzu w Pabianicach.

Jan Pochwicki

Harcerz z drużyny T. Kościuszki, ur. 17.9.1916 r. W roku 1939 powołany do wojska przeszedł szlak od Wilna do Lwowa. Ranny, zostaje wzięty do niewoli. Przewieziony do Warszawy umieszczony zostaje w Szpitalu Ujazdowskim. W czasie Powstania Warszawskie wyciągnięty przez Niemców ze schronu i rozstrzelany.

Bolesław Rutkowski

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Terlica”, ur. 16.10.1915 r. w Szadku. Dowódca szkoleniowy drużyny łączności Szarych Szeregów w Pabianicach. Zastępca szefa Związku Odwetu przy Obwodzie AK. Aresztowany 1.5.1942 r., więziony na Sterlinga w Łodzi przechodzi bardzo ciężkie śledztwo. W końcu stycznia 1943 r. wysłany do obozu w Oświęcimiu z wyrokiem śmierci. 2.2.1943 r. zostaje rozstrzelany.

Maksymilian Sałaciński

Harcerz z drużyny ks. Józefa Poniatowskiego. Ur. 30.6.1910 r. W roku 1929 pełnił funkcję drużynowego. 3.9.1939 r. w ramach mobilizacji powołany do wojska, do Białej Podlaskiej. Przesłał o sobie wiadomość z obozu w Kozielsku. Podzielił los oficerów w Katyniu.

http://strzelcykonni.pl

Dionizy Sikorski

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Zosik”. Ur. 8.4.1893 r. Kpt. Dionizy Sikorski pełnił funkcję Komendanta Obwodu Armii Krajowej Łódź-Ruda. Aresztowany 12.2.1942 r. przez gestapo i osadzony w więzieniu przy ul. Sterlinga w Łodzi. 20.3.1942 r. zostaje rozstrzelany w masowej egzekucji w Zgierzu.

Adam Stępień

Harcerz – Hufcowy ZHP w Pabianicach ps. „Baryka”. Ur. 22.1.1906 r. Członek Komendy Obwodu Armii Krajowej. Nawiązuje kontakty z „Trzeciakiem”, „Marcinem” i „Sękiem” tworząc tajną organizację harcerską Szare Szeregi. „Baryka” nadaje kierunek pracy. Podejmuje akcję samokształcenia wśród młodzieży. Nakazuje zbieranie dowodów terroru i zbrodni Niemców wobec Polaków. Po aresztowaniach w szeregach Armii Krajowej, poszukiwany przez gestapo, opuszcza Pabianice. Przebywa jakiś czas w warszawie, a później obejmuje stanowisko w Komendzie Obwodu AK w Tomaszowie Mazowieckim. Tam też zostaje aresztowany i wysłany do Oświęcimia, gdzie przebywa pod przybranym nazwiskiem. Nierozpoznany ze swej konspiracyjnej działalności umiera w  początkach 1945 roku.

Beniamin Staniak

Drużynowy 4-ej drużyny Stanisława Staszica. Ur. w roku 1914. Żołnierz Armii Krajowej. Zginął w Powstaniu Warszawskim. https://www.1944.pl

Stanisław Somorowski

Harcerz – Hufcowy  ZHP w Pabianicach w latach 1919-1922. Ur. 26.2.1896 r. Do wojny 1939 r. – dyrektor Liceum Pedagogicznego w Łowiczu. Żołnierz Armii Krajowej ps. „Flis”. 6.3.1941 r. aresztowany i przewieziony na Pawiak w Warszawie. Przesłuchiwany w śledztwie przez gestapo w Alei Szucha. Jedyny gryps do rodziny brzmiał: „Nic nie powiedziałem”. Z Pawiaka do Oświęcimia jechał w transporcie razem z ojcem Maksymilianem Kolbe. Numer obozowy 16702. Zmarł w Oświęcimiu 5 marca 1942 r. https://twitter.com

Sylwester Śpionek

Harcerz z drużyny T. Kościuszki ps. „Płomyk”. W roku 1940 wyjeżdża do Warszawy i uczęszcza do szkoły Księzy Salezjanów, gdzie pracowała dla organizacji podziemnych tajna drukarnia. W kwietniu 1942 r. przybywa do Pabianic i w powrotnej drodze do warszawy zostaje aresztowany przez gestapo. Po kilkunastodniowym śledztwie gestapo powiadomiło rodzinę, że mogą z więzienia odebrać zwłoki syna, na których widoczne były ślady stosowanych tortur.

Tadeusz Świątek

Harcerz. Drużynowy drużyny T. Kościuszki ps. „Blizna”. Ur. 12.1.1918 r. w Zduńskiej Woli. W kampanii wrześniowej walczył na terenach województwa lubelskiego. Od 11.11.1939 r. – więzień „Zachęty”.  Z tego okresu Tadeusz Świątek zasłynął z odwagi nawet wśród Niemców. Pewnego dnia gestapowiec w sali „Zachęty” zażądał ażeby zgłosiło się ochotniczo trzech polaków, którzy jako zakładnicy zostaną rozstrzelani. Na blisko 300 obecnych na sali więźniów nikt się nie zgłosił, wtedy po krótkiej chwili zastanowienia zgłosił się Tadeusz Świątek. Komendant obozu w „Zachęcie”, wyprowadzając go z sali kazał w kancelarii wypisać zwolnienie jako nagrodę za odwagę. T. Świątek był jednym z pierwszych organizatorów konspiracji w Pabianicach. Początkowo w SZP później w ZWZ i AK pełnił funkcję w wywiadzie organizując szereg sabotaży. Zbierał informacje o przemyśle niemieckim wykradając plany i dokumentację produkowanych przedmiotów ważnych dla gospodarki wojennej. Aresztowany 29.4.1942 r. zostaje przewieziony do więzienia gestapo w Łodzi przy ul. Sterlinga. Po 9 miesięcznym śledztwie wysłany do Oświęcimia z wyrokiem śmierci. Rozstrzelany pod ścianą śmierci 2.2.1943 r. https://pabianice.tv

Ks. Stefan Trzask

Organizator ZHP w Pabianicach i pierwszy drużynowy drużyny T. Kościuszki. Ur. 20.4.1894 r. W sierpniu 1915 r. przekazał drużynę druhowi Zygmuntowi Fuksowi, a sam wybrał kapłaństwo wstępując do Seminarium Duchownego we Włocławku. W roku 1939 ks. Stefan Trzask był proboszczem w Giżycach. Aresztowany przez gestapo został osadzony w obozie w Dachau. Zmarł 12 listopada 1942 r. http://szkicehistoryczne.blogspot.com

Władysław Wierzbicki

Harcerz. Drużynowy J. Kilińskiego w roku 1932. Ur. w r. 1905. Brał udział w kampanii wrześniowej, w czasie której dostał się do niewoli. Przebywał w niej tylko dwa dni – uciekł. 10.11.1939 r. został aresztowany i doprowadzony do kina ”Zachęta”. Po tygodniu zwolniony na 3 dni, gdyż będąc  głównym kasjerem w młynie „Spójnia” musiał przekazać kasę swemu zastępcy. Tym którzy odradzali mu powrót na salę „Zachęty” odpowiedział – „dałem słowo oficerskie, że powrócę”. Powrócił i wkrótce wywieziono go z Pabianic do Radogoszczy, a 12.12.1939 r. został rozstrzelany w lasach wiączyńskich.

Józef Wnuk

Żołnierz Armii Krajowej w gm. Dobroń ps. „Wierzba”. Sprawował funkcję magazyniera broni Armii Krajowej Obwodu Pabianice. Od roku 1940 przechowywał ją na terenie swego gospodarstwa w odpowiednim schowku. Aresztowany przez gestapo w lutym  1944 r. i przewieziony do więzienia przy ul. Sterlinga w Łodzi. Po śledztwie skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w Łodzi 10.6.1944 r.

Tadeusz Woldański

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Szczerba”. Ur. 14.4.1903 r. Legionista i oficer rezerwy. W listopadzie 1939 r. samorzutnie rozpoczął konsolidowanie grup konspiracyjnych na terenie Pabianic, dając podstawę pod przyszłą pracę ZWZ-AK. W Komendzie ZWZ sprawował funkcję szefa wywiadu. Od kwietnia 1941 r. został mianowany inspektorem Służby Ochrony Powstania. Zorganizował podinspektoraty miejski i wiejski, z każdym dniem powiększając szeregi organizacji. Aresztowany 11.11.1943 r. po ciężkim śledztwie został skazany na karę śmierci. Przebywając w celi śmierci  na ćwiartce  chusteczki napisał testament dla rodziny rozpoczynając słowami: „Odchodzę, ginę za Polskę…”. Wyrok wykonano w Łodzi 10.6.1944 r.

Eugeniusz Wyrwicki

Skaut z I drużyny im. T. Kościuszki. Członek organizacji zarzewiackiej, uczestnik akcji rozbrajania Niemców w listopadzie 1918 r. Oficer lotnictwa polskiego oraz wykładowca Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. We wrześniu 1939 r. był szefem Brygady Pościgowej. W dzień kapitulacji Warszawy zapakował do ciasnej kabiny swego samolotu płk. Iżyckiego (późniejszego dowódcę lotnictwa polskiego w Anglii) i pod obstrzałem niemieckiej piechoty wystartował na południe. Z Rumunii ppłk Wyrwicki przedostał się do Francji i Anglii. W czasie lotu bojowego został zestrzelony nad Francją. O Eugeniuszu Wyrwickim pisze Adam Kurowski w książce „Lotnictwo polskie w r. 1939” oraz Witold Urbanowicz w książce „Początek jutra” wydanej w Krakowie w roku 1966. https://pl.wikipedia.org

Ładysław Zatorski

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Topór”. Aresztowany w lutym 1944 r. zostaje przewieziony do więzienia gestapo w Łodzi przy ul. Sterlinga. Po zakończonym śledztwie skierowany do obozu w Mauthausen. W drodze Ładysław  Zatorski porażony nagłą chorobą gardła (krup) umiera w więzieniu w Poznaniu.

Zenon Ziemniewicz

Żołnierz Armii Krajowej ps. „Czarny”. W  Komendant Obwodu Łaskiego. Porucznik rezerwy Zenon Ziemniewicz w okresie okupacji zamieszkiwał w Pabianicach. Aresztowany w Warcie 16.11.1942 r. przez gestapo, został przewieziony do więzienia w Łodzi przy ul. Sterlinga. Przechodził bardzo ciężkie śledztwo w budynku  gestapo  przy ul. Andstadta, gdzie wyskakując z klatki schodowej II piętra odebrał sobie życie.

***

Publikacja „Rysy biograficzne pabianiczan…” z 1987 roku  zapowiadała liberalizację cenzury i schyłek  socjalizmu. Autorzy mogli przedstawić  nieco śmielej nieznane szerszej publiczności biogramy harcerzy – członków Szarych Szeregów i Armii Krajowej. Aczkolwiek nie mieli wystarczającej odwagi, aby wprost napisać, że  wielu pabianiczan zostało zamordowanych przez Sowietów. Zamiast tego używali eufemizmu – „dzielili los polskich oficerów w Katyniu”. Poza tym czytając „Rysy” można przypuszczać, iż Armię Krajową utworzyli harcerze, co zresztą w przypadku Pabianic niewiele odbiega od prawdy.

Roman Peska w opracowaniu „Nieugięci –Niepokonani:  Armia Krajowa i podziemie niepodległościowe”, 2002 pisał:  „Od dłuższego czasu zastanawiamy się i zadajemy sobie samym pytanie – dlaczego w latach komunistycznego panowania, a szczególnie po ”odwilży” 1956 r. – za przyzwoleniem „ludowej” władzy – ukazało się tak dużo pożytecznych opracowań i publikacji o podziemnej działalności pabianickiego harcerstwa, a ściśle mówiąc o Szarych Szeregach w latach okupacji niemieckiej? M. in. w 1985 r. ukazała się bardzo pożądana i pożyteczna książka „My z Szarych Szeregów” autorstwa Jadwigi Stępieniowej – zawierająca beletrystyczny opis dziejów tej organizacji.

Jednocześnie prawie całkowicie zaniedbano utrwalenie i upowszechnienie w tym samym czasie – czynu innych organizacji podziemia niepodległościowego, a w szczególności czynu SZP-ZWZ-AK Obwodu Pabianice? Przecież w rzeczywistości, to nie kto inny, a SZP-ZWZ-AK były pierwszą i jedyną, największą i scalającą strukturą niepodległościowego podziemia zbrojnego, w ramach której działały m. in. Szare Szeregi.

Miały one co prawda swoją autonomię, ale podlegały w gruncie rzeczy Komendzie Okręgu Łódź ZWZ-AK i Komendzie Obwodu Pabianice ZWZ-AK .

Przez lata  PRL-u w świadomości wielu pabianiczan narosło przekonanie, że w Pabianicach ZWZ-AK nie było, a jeśli było podziemie, to tylko harcerskie – szaroszeregowe. Na pewno, takiego poglądu nie wyrażają wszyscy pabianiczanie, pokutuje  on jednak po dzień dzisiejszy. Przedstawienie sprawy w taki sposób, było wygodne i potrzebne dla władzy ludowej, która od samego początku uznała ZWZ-AK za organizację zdradziecką i bandycką, rozpowszechniając partyjny slogan: AK – „zapluty karzeł reakcji”.

Kłamliwa i fałszywa teza utrzymała się w zasadzie przez cały czas panowania komunistycznego. W miarę upływu czasu i „demokratyzowania” się PRL-u,  w nieco  innej złagodzonej szacie i formie.

Świadectwem tego może być Mogiła-Pomnik – odsłonięty i poświęcony w 1987 r. na cmentarzu komunalnym, w sąsiedztwie ”alei zasłużonych” towarzyszy i tablicy pamięci PPR-owców.

Upamiętnia on Harcerzy, Żołnierzy Szarych Szeregów i … Armii Krajowej. Czy nie powinno być odwrotnie? Stało się tak dlatego, bowiem niektórzy harcerze, szaroszeregowcy, po styczniu 1945 r., przeszli na ”lewą stronę” i zajmowali stopniowo kluczowe służbowe stanowiska w partii komunistycznej i we władzach miasta. Splamieni zdradą w obliczu zbliżającej się klęski i upadku komuny, postanowili złagodzić swoje „zasługi” poprzez akceptację i wspomaganie budowy ”Mogiły-Pomnika”, oczywiście spychając pabianicką Armię Krajową w cień”.

***

Osobę Zygmunta Kłysa przybliżyła Katarzyna Dumka w artykule „Zapomniany komendant”, który ukazał się w Nowym Życiu Pabianic (nr 46/2006 r.).

Młode pokolenie harcerzy nie wie, że na rozwój harcerstwa w naszym mieście w latach 30. ubiegłego stulecia wpłynęła działalność społeczna druha harcmistrza Zygmunta Kłysa, jego charyzma i zaangażowanie. Całe życie komendanta poświęcone było harcerstwu. 12 grudnia 1939 roku, aresztowany przez Gestapo, został rozstrzelany w lesie wiączyńskim pod Brzezinami.

Rodzice dh. Zygmunta, Ignacy i Stanisława Kłys z domu Kubacka ok. 1896 r. przenieśli się ze Zduńskiej Woli do Pabianic. Zamieszkali przy ulicy Złotej (obecnie ul. św. Maksymiliana Kolbego), w pobliżu zaprzyjaźnionej rodziny Juliana i Marianny Kolbów, rodziców Rajmunda (Maksymiliana Marii Kolbego). 16 stycznia 1904 r. urodził się Zygmunt, a jego matką chrzestną została Marianna Kolbe. Trudne warunki ekonomiczne kraju po I wojnie światowej odbiły się na sytuacji materialnej rodziców, dlatego 16-letni Zygmunt Kłys podejmuje pracę zarobkową. Dokształca się na kursach ogólnokształcących i zawodowych, organizowanych wówczas przez Polską Macierz Szkolną. Z powodzeniem uczy się języków obcych.

Mając 17 lat, wstąpił do harcerstwa. 23 marca 1921 r. został szeregowym zastępu III drużyny im. Jana Kilińskiego w Pabianicach. 2 października tegoż roku składa przyrzeczenie na ręce dh. S. Somorowskiego, a 11 czerwca 1922 r. otrzymuje krzyż harcerski (L 369/XXII, RL 23/20). Wie, czym jest harcerstwo, jaką rolę odgrywa i na jakich wartościach się opiera. Świadczy o tym notatnik, który prowadził od dnia wstąpienia do ZHP. W „Kalendarzyku prac harcerskich” zapisywał wszystkie zdobyte stopnie, sprawności i funkcje. Notatki prowadzi doi końca życia, najpierw we wspomnianym  kalendarzyku, a od roku 1928 w kalendarzyku „Iskier”.

W rok po wstąpieniu do ZHP mianowany zostaje komendantem rzeczywistym zastępu „Kotów”. Pracy i obowiązków systematycznie mu przybywa. Zostaje sekretarzem i kronikarzem, wiceprzewodniczącym, a wkrótce przewodniczącym kółka dramatycznego  i redaktorem pisemka drużyny pt. „Trzeciak”. Jednocześnie uczestniczy w kursach instruktorskich. W roku 19232 zostaje drużynowym drużyny im. Jana Kilińskiego i zawiązuje nową drużynę harcerską, nadając jej imię pabianiczanina, uczestnika walk o niepodległość, plutonowego Bolka Jankowskiego. Zdobywa jedenaście różnych sprawności, m. in. pioniera, wywiadowcy, biuralisty, kolarza, wskazidroga i scenografa. Wkrótce zostaje zatwierdzony przez Komendę Chorągwi jako stały członek komisji sprawnościowej przy Hufcu Pabianickim.

Talent organizatorski i pracowitość druha Zygmunta znajdują uznanie u władz harcerskich, które w roku 1924 wyznaczają mu rolę kierownika działu administracyjnego. W 1925 r. odbywa służbę wojskową w Powiatowej Komendzie Uzupełnień w Sieradzu, ale pracy harcerskiej nie przerywa. Pracuje wówczas w Komendzie Hufca Sieradzkiego jako wizytator drużyn. Zdobywa kolejne sprawności i uczestniczy w kursach instruktorskich. We wrześniu 1928 r. Zygmunt Kłys zostaje mianowany komendantem hufca męskiego w Pabianicach. Często spotyka się z ludźmi mającymi styczność z młodzieżą i wpływ na jej wychowanie. Wychować  młodzież w duchu harcerskim na zdrowych i pogodnych ludzi – to było celem życia druha Zygmunta.

Bardzo lubi sport. Jako członek Komitetu Miejskiego Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego był inicjatorem i organizatorem wielu imprez sportowych dla dzieci i młodzieży. Został międzynarodowym sędzią sportowym lekkiej atletyki. Pracował społecznie i za tę pracę otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi. Wędrówka i organizowanie obozów wędrownych to były jego ulubione zajęcia. Łatwość nawiązywania kontaktów i otwartość sprawiły, że od roku 1929 uczestniczył w corocznych Narodowych Zlotach Harcerskich w kraju i za granicą. Jako delegat Chorągwi Łódzkiej wyjechał m. in. na Jamboree do Anglii, na Węgry, do Holandii. Bogatszy o nowe doświadczenia, postanowił wzmocnić tradycje i korzenie ZHP, organizując w roku 1936 komisję weryfikacyjną byłych harcerzy. Jubileusz 25-lecia Pabianickiego Hufca, który przypadł na rok 1937, stworzył wspaniałą możliwość zaprezentowania młodzieży dorobku harcerstwa i byłych harcerzy, uczestników walk o niepodległość i organizatorów pierwszych drużyn harcerskich w mieście. Ta sama młodzież w rok później weszła w skład utworzonego Pogotowia Harcerzy, by we wrześniu 1939 r. stanąć do walki z okupantem niemieckim.

W 1939 r. dh Zygmunt Kłys staje w obronie Ojczyzny, walcząc w szeregach Wojska Polskiego. Wraca w październiku spod Łucka do Pabianic pieszo, wycieńczony i rozgoryczony klęską. 11 listopada zostaje aresztowany wraz z sześćdziesięcioma pabianiczanami w dzisiejszym Domu Kultury (dawniej „Zachęta”) w Pabianicach, przy ul. Kościuszki 14. Tu sporządzono akt oskarżenia, zarzucając Kłysowi wychowywanie młodzieży w wybitnie polskim duchu patriotycznym. Po miesiącu okrutnych tortur przetransportowano więźniów do Domu Katolickiego przy ul. ks. Piotra Skargi w Pabianicach, skąd 11 grudnia wywieziono ich do Radogoszcza, a rano 12 grudnia 1939 r. do siedziby Gestapo przy ul. Sterlinga w Łodzi. Więźniów przewieziono do lasu wiączyńskiego pod Brzezinami, gdzie ich rozstrzelano, a ciała wrzucono do wspólnej mogiły. Do roku 1945 los więźniów był nieznany. Były tylko przypuszczenia współwięźniów z Radogoszcza, że zostali skazani na śmierć, gdyż nikt z tej grupy nie powrócił.

Po wojnie rodziny zamordowanych zaczęły poszukiwania. W ekshumacji brała udział również Alicja, żona Zygmunta Kłysa. Aż wreszcie nadszedł kwiecień 1945 r., w którym odkryto zbiorowy grób 60 osób w Wiączynie pod Brzezinami. W nim znajdowały się zwłoki druha Zygmunta Kłysa, a także: Władysława Wierzbickiego, Kazimierza Mastalerza, Adama Zarzyckiego, Czesława Tosiaka, Mieczysława  Skweresa, Karola Muszyńskiego i innych.  Pochowano ich 29 kwietnia 1945 r. na cmentarzu przy ul. Kilińskiego w Pabianicach.

Druh Zygmunt Kłys wychował całe zastępy młodzieży, ucząc pracy oraz miłości do ziemi ojczystej. Życiem swoim potwierdził piękną i mądrą myśl, że tyle tylko pozostaje po nas ile zdołamy oddać innym. Wierzył, że w harcerskim kręgu ludzie odnajdują braterstwo, wolność i pokój. Jego praca, ofiarność, życzliwość i pomocna dłoń pozostaną na zawsze we wdzięcznej pamięci tych, którzy go znali. Myślę, że warto tę pamięć przekazać następnym pokoleniom pabianickich harcerzy.

https://www.wolniisolidarni.czest.pl

Autor: Sławomir Saładaj