Gmina żydowska

Żydzi w Pabianicach pojawili się dopiero w końcu XVIII w. Do lat dziewięćdziesiątych tegoż stulecia z nakazu kapituły krakowskiej w mieście i całych dobrach pabianickich obowiązywał zakaz osiedlania się ludności żydowskiej (przywilej „de non tolerandis Juadeis”). Dopiero po skonfiskowaniu majątku kanoników przez zaborcę pruskiego zaczęli do Pabianic przybywać Żydzi. W 1794 r. w mieście mieszkały 4 rodziny żydowskie, ogółem 15 osób wśród których znajdował się 1 krawiec.

Pierwsi Żydzi w Pabianicach znani z nazwiska według wykazu władz miejskich z 1808 r. to: Maier Michał Polone (kuśnierz), Abram Beer (kramarz), Fabisch Rozencweig (rzeźnik), Izrael Sieradzki (kupiec), Izrael Polone (tabacznik), Mosiek Abramowicz (krawiec), Johim Adler (arendarz), Fabisch Jakub Hirszowicz (krawiec). W 1822 r. miasto liczyło 70 Żydów, w 1827 r. – 134. Przybywali z okolicznych miast i wsi. Osiedlali się na Starym Mieście.

Początkowo ludność żydowska z Pabianic należała do kahału łaskiego. W 1836 r. oddzieliła się od Łasku i zaczęła wybierać dozór bóźniczy, w skład którego weszli Abraham Pik, Paweł Poznański i Izrael Sieradzki (w 1839 r. tego ostatniego zastąpił Józef Mamelak). W 1840 r. Żydzi założyli własny cmentarz na gruncie gminy pabianickiej, przy drodze do Karolewa. Modlitwy odprawiano w domach prywatnych. Synagogę zbudowano dopiero w 1847 r. na wschodnim krańcu miasta, przy ulicy nazwanej później Bóźniczną. By to niewielki czworokątny budynek, murowany, kryty gontami, ufundowany przez braci Mamelak.

Obowiązki rabina pełnił w tym czasie Szmul Abramowicz (ur. ok. 1815 r.). Rzezakiem był Eyzyk Siennicki i Abraham Hersz Gnatek, natomiast dozorcami bóżniczymi: Józef Mamelak, Abraham Pik i Samuel Arkusz. W 1862 r., oprócz bóżnicy, gmina posiadała dom modlitwy i łaźnię rytualną, czyli tzw. mykwę oraz szkołę. W 1865 r. rabin Szmul Abramowicz wyjechał z Pabianic do Chęcin (stąd później nazywano go Jojzep z Chęcin). Na jego miejsce powołano 33-letniego Dawida Pika (duchownego gminy pabianickiej od 1852 r.), ur. w Kępnie ok. 1832 r. Z tego czasu pochodzą pierwsze wzmianki na temat chasydów w naszym mieście, zwanych „Husytami” lub „Kitajowcami”.

Chasydzi

Ruch chasydzki (hebr. chasidim – pobożni) narodził się w Polsce w połowie XVIII w. Za twórcę tego prądu religijnego uważany jest mistyk i uzdrowiciel – Bal Szem Tow, który odrzucał ascezę, twierdząc, że Bogu trzeba służyć z radością i tańcami. Chasydzi wprowadzali się w stan ekstazy modlitewnej, osiąganej za pomocą śpiewu i gestykulacji, wierząc, że w ten sposób można przybliżyć czasy oczekiwanego Mesjasza. Wyznawcy skupiali się wokół tzw. cadyków (hebr. caddik – sprawiedliwy), których uznawano za cudotwórców, uzdrowicieli i jasnowidzów. Mędrcy ci, otaczani szczególną czcią i kultem, zamieszkiwali ze swoim dworem małe miasteczka.

Chasydów nie akceptowali chrześcijanie, jak również tradycyjni Żydzi. W 1865 r. burmistrz pabianicki w piśmie do naczelnika powiatu sieradzkiego informował, że Husyci odprawiają swe nabożeństwa nie w bóżnicy lecz w kryjówkach (…) Sekta ta wszystkimi innymi pogardza Żydami, którzy się noszą po chrześcijańsku i brody golą, a tych nawet przymusem od stroju żydowskiego odwrócić nie można.

Z chasydami w tym czasie sympatyzował wspomniany rabin pabianicki, Dawid Pik oraz jego syn, którzy uczęszczali na modlitwy do ”Husytów”. Chasydzi pabianiccy początkowo dzielili się na dwie grupy. Jedni byli wyznawcami cadyka z Kocka, inni – cadyka z Warki. Z czasem pojawili się w Pabianicach zwolennicy dynastii chasydzkiej Alterów z Góry Kalwarii, założonej przez Rim Rotenberga.

Następcą rabina Dawida Pika został Elijahu Perlmutter (Abraham Cwi Perlmutter, Abram Hirsz ) ur. w 1843 r., rabin w Łęczycy i Warszawie, w okresie międzywojennym poseł na Sejm Ustawodawczy RP, zmarł w 1930 r. Wikipedia.org - Abraham Perlmutter

 Prawdopodobnie od lat 80. XIX w. stanowiska rabina zajmowali Jakub i Henoch Kucińscy oraz znany gaon – Alter Goldberg, autor wielu dzieł talmudycznych.

W 1880 r. pabianicka gmina żydowska odrestaurowała zrujnowaną synagogę, przebudowując jej wnętrze, dzięki ofiarności i staraniom dozoru bóżniczego. W latach 1902-1909 synagoga została przebudowana według planu architekta F. Nowickiego.

Działalność oświatowa i społeczna

Gmina żydowska w Pabianicach nie tylko zajmowała się życiem religijnym, ale również prowadziła działalność oświatową i społeczną. Od 1864 r. w naszym mieście istniała dwuklasowa szkoła katolicka i mojżeszowa. Jednym z dwóch nauczycieli był – Żyd Henryk Szafir, wychowanek szkoły rabinów w Wilnie. W 1866 r. na 190 uczniów było 19 dzieci żydowskich. W 1887 r. utworzono miejską jednoklasową szkołę żydowską (przy ul. Warszawskiej 7), która liczyła 90 uczniów (32 chłopców i 58 dziewczynek). W 1885 r. nauczycielem szkoły żydowskiej był Szapocznik. Oprócz tego uczniowie pochodzenia żydowskiego uczęszczali do Szkoły Handlowej Męskiej, założonej w 1898 r., w której uczył religii mojżeszowej R. Z. Jakobson.

W 1910 r. zarejestrowano w Piotrkowie Pabianickie Towarzystwo Żydowskie „Talmud Tora”, którego celem według statutu było „bezpłatne kształcenie żydowskich dzieci płci męskiej, zakładanie i utrzymywanie chederów, jeszybotów, bibliotek, ochronek dla uczniów i nauczycieli”. Do założycieli tejże instytucji oświatowej należeli kupcy i fabrykanci żydowscy z Pabianic: Icek Goldring, M. W. Joskowicz, Abram Pik, J. Najman i L. Gothelf.

W 1913 r. funkcjonowała również prywatna 4-klasowa żydowska szkoła z kursem rządowego progimnazjum, przy ul. Kościelnej 6.

Zorganizowano również Pabianickie Żydowskie Towarzystwo Dramatyczne (ul. św. Rocha 23), przy którym otwarto bibliotekę, a w 1913 r. czytelnię posiadającą ok. 40 pism w różnych językach oraz zaopatrzoną w oświetlenie elektryczne.

W 1909 r. Maurycy Faust, dyr. firmy Hermana Fausta, i Salomon Urbach, buchalter, założyli Pabianickie Towarzystwo Dobroczynności, znajdujące się przy ul. Poprzecznej 32. Poza tym w 1913 r. w Pabianicach istniało Żydowskie Towarzystwo Niesienia Pomocy Chorym „Bikur Cholim” oraz Żydowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe przy ul. Poprzecznej 32.

Dwudziestolecie międzywojenne

W dwudziestoleciu międzywojennym ludność żydowska w naszym mieście występowała jako trzecia nacja obok Polaków i Niemców. W 1921 r. w Pabianicach mieszkało 7230 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 33% populacji. W 1931 r. liczba Żydów wzrosła do 8 177 osób, a w 1938 osiągnęła 8889 (19,5%). Społeczność żydowska w Pabianicach, podobnie jak w całej Polsce, korzystając z wielu przywilejów organizowała własne życie religijne, oświatowe, społeczno-kulturalne, polityczne i gospodarcze.

Rabini i cadykowie

Pabianicka gmina w okresie międzywojennym zachowywała skrajnie religijny charakter. Władzę sprawował Zarząd Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. Decydujący wpływ na życie społeczne mieli chasydzi, uznający cadyka z Góry Kalwarii, który był skoligacony z Mojżeszem Wolfem Joskowiczem z Pabianic. Chasydzi mieli własną partię polityczną o charakterze ortodoksyjnym „Agudas Isroel”. W 1923 r. dysponując większością w zarządzie, chasydzi doprowadzili do wybrania na urząd rabina pabianickiego Menachema Mendla Altera, brata słynnego cadyka z Góry Kalwarii. Urodził się 1 X 1877 r. w Górze Kalwarii. Pochodził ze znanej dynastii chasydzkiej założonej przez Rim Rotenberga. Ojcem jego był cadyk Góry Kalwarii – Judach Arych Lajb Alter, Wikipedia.org - Juda Arie Leib Alter matką – Jachwet Ryfka Kaminer. W 1897 r. w wieku 20 lat poślubił Chaję Mariem, córkę Moszka i Ity (ur. 1881r. w Warszawie). Po uzyskaniu wykształcenia rabinicznego w 1900 r. otrzymał święcenia (?) w wieku 23 lat w Górze Kalwarii. Po śmierci ojca w 1905 r. tytuł cadyka odziedziczył jego starszy brat Abraham Mordechaj. Menachem Mendel był jednak uważany za wpływowego członka rodziny. Był znanym talmudystą, choć miał niewielkie wykształcenie ogólne. Języka polskiego prawie nie znał. Po wyborze na pabianickiego rabina zamieszkał na Starym Mieście przy ul. Warszawskiej 37. Należał do najbardziej zasłużonych rabinów w Pabianicach. Jego zasługą było podniesienie poziomu religijnego i etycznego społeczności żydowskiej. Oprócz funkcji rabina spełniał w Pabianicach rolę cadyka. Przyjmował chasydów, udzielał rad i błogosławieństw, korzystając z dodatkowych dochodów z tego tytułu. Z tej przyczyny miał wielu przeciwników w sferach postępowych i syjonistycznych. Alter, zwany „Pabianicer Raw”, mieszkał w naszym mieście przez czternaście lat. Należał do siedmiu najsłynniejszych rabinów w Polsce. Od 1932 r. pełnił funkcję prezesa Związku Rabinów w Polsce. W 1930 r. otworzył w Lublinie pierwszy ortodoksyjny uniwersytet. W 1932 r. odbył pielgrzymkę do Palestyny.

R' Menachem Mendel Alter, A.B.D. Pabianitz-Kalisz

W gminie żydowskiej, oprócz rabina, było jeszcze dwóch podrabinów: Alter Goldberg i Hersz Lewenhof. Pierwszy z nich urodził się w 1858 r. (lub 1862 r.) w Tarnowie. Jego rodzicami byli Naftali i Chana Łaja z domu Kahane. Alter Goldberg został wyświęcony w 1890 r. w Kaliszu (lub w 1900 w Piotrkowie). Stanowisko podrabina w Pabianicach zajmował do 1914 r. (lub do 1917 r.). Hersz Lewenhof urodził się w 1873 r. w Krzepcu (Krzepicach). Jego rodzicami byli Szaja i Małka Perkiel. Na duchownego został ordynowany w Pabianicach w 1896 r., a podrabinem pabianickim był od 1911 r.

W Pabianicach mieszkali także chasydzi aleksandrowscy, na czele których stał radny … Łaznowski . Istniała również grupa chasydów, zwolenników cadyka z Drohiczyna. Do nich należała niejaka Klara Kuryk, zamożna niegdyś kobieta, która straciła majątek i została żebraczką. W 1930 r. synagoga otrzymała od niej rodał, zamówiony u „pisarzy pabianickich”.

W okresie międzywojennym w Pabianicach mieszkał przez pewien czas cadyk z Sochaczewa, Dawid Bornstein (1877-1942), posiadający tutaj również zwolenników. Wikipedia.org - Dawid Bornstein

Oprócz tego w mieście istniały jeszcze dwie grupy chasydów: wyznawcy cadyka ze Strykowa i cadyka z Radomska. Wszystkie wspólnoty posiadały własne prywatne domy modlitwy.

[Rosyjska Encyklopedia Żydowska wymienia także pabianickie dwory takich cadyków jak: Злиззер-Цви Айхенштейн (1900- ), Моше Иехиэль Эпштейн (1890-1971),Эммануэль Велтфрейд (?-1939)]

Do końca okresu międzywojennego ster gminy żydowskiej w Pabianicach spoczywał w rękach ortodoksów. W 1926 r. w skład Zarządu gminy wchodzili m. in. A. D. Frenkel (wiceprezes), Z. Adler, N. Gnatek, F. Perlmuter i Sz. Kohn. Wiadomo, że w 1928 r. (1932?) przewodniczącym Zarządu był Henoch Rajchman (drukarz), wiceprzewodniczącym Josef Cymberknopf (kupiec) oraz członkami: Moszek Lewi (kupiec), Berysz Wajntraub (przemysłowiec), Zyser Halberg (krawiec), Szlama Lidzbarski (przemysłowiec), Abram Dawid Frenkiel (kupiec) i Josek Bornsztajn (kupiec). Przed 1931 r. władzę w żydowskiej gminie przejęli na krótko syjoniści. W 1931 r. w wyniku konfliktu między nimi ortodoksami Zarząd gminy został rozwiązany. Na czele stanął komisarz Uszer Stern. Zarządzono nowe wybory, które miały się odbyć w maju.

W 1931 r. w wyborach do Zarządu gminy wystawiono pięć list: Ludowcy, Bezpartyjny Blok Religijnych Żydów, Drobni Kupcy, Aguda, Poale-Agudas-Izrael, Syjoniści, Mizrachi. Chasydzi aleksandrowscy nie wzięli udziału w wyborach. Uprawnionych do głosowania było 1400 osób, głosowało 1122. Najwięcej głosów otrzymała lista numer cztery, czyli Aguda -515, wprowadzając 4 osoby do Zarządu (Frohman Rubin, Szlama Jelinowicz, M. Rozentagl i Hersz Goldring). Następnie lista nr 2 uzyskała 389 głosów, otrzymując 3 mandaty (Jakub Wigodzki, Chil Majer Łaznowski i Chaskel Kochman). Kolejne miejsce zajęły lista nr 5 – 70 głosów i wprowadziła do Zarządu Moszka Przybylskiego. Lista nr 1 miała również 70 głosów, ale nie uzyskała mandatu. Przepadła także lista nr 3 z 69 głosami.

W maju 1936 r. do 8-osobowego zarządu zostało wybranych czterech przedstawicieli Agudy: Szlama Beniamin Traube, Joel Bel Goldsobel , Judel Mozes, Michael Rozental. Z Poalej Agudas Iisroel wprowadzono Mojżesza Przybylińskiego. Grupę bezpartyjnych w tym czasie w zarządzie stanowili: Chil Meir Łaznowski, Szlama Henoch Ostrowski i Samuel Sztajnhorn. Członkami rabinatu byli: Abraham Ischar Alter, Hersz Lewnhof, Boruch Łaznowski i Michael Galster.

W 1937 r. Menachem Mendel Alter został wybrany na rabina Kalisza. W wyniku wyborczych machinacji partii Agudas pozostawił na swoim miejscu w Pabianicach syna – Abrahama Isachara Altera, który kontynuował działalność ojca. Urodził się w 1896 r. w Radomsku. Młodość spędził u dziadka, Judy Arie Lejby Altera, w Górze Kalwarii. Po wojnie osiedlił się razem z ojcem w Pabianicach. Alter Abraham Issachar Beniamin Eliasz z Pabianic

Własność gminy w okresie międzywojennym stanowiła synagoga przy ul. Bóźnicznej. Gmina dysponowała własnym domem, w którym znajdowała się kancelaria. Należała także do niej duża bożnica, łaźnia rytualna przy ul. Warszawskiej 24, rzeźnia drobiu, dom starców wybudowany w 1928 r. (ul. Kapliczna 22), dom na Nowym Mieście (z bożnicą i rzeźnią drobiu),cmentarz oraz dom pogrzebowy. Gmina żydowska w Pabianicach zatrudniała 23 osoby, m. in. 4 rabinów, sekretarza, kantora, woźnego kancelarii, 5 rzezaków, 2 powierników oraz kaznodzieję – M. Federmana.

Łaźnia rytualna gminy żydowskiej znajdowała się przy ul. Warszawskiej 24 i była wyposażona według danych z 1929 r. w 15 wanien i 2 baseny (mykwy). Drugi tego typu zakład kąpielowy, liczący 5 wanien i 1 mykwę, został usytuowany na Nowym Mieście przy ul. Kościuszki 30. Należał do Wartskiego, który wydzierżawiał go Ickowi Lajbowi Widawskiemu.

Instytucje społeczne

Z żydowskich instytucji społecznych, działających na terenie Pabianic, należy wymienić Stowarzyszenia Niesienia Pomocy Biednym Chorym „Linas Hecedek”, którego biuro wartości 20 000 zł przy ul. Wiejskiej 38, gdzie w specjalnym pawilonie urządzano dla dzieci wyznania mojżeszowego półkolonie. Latem przebywało tam ok. 160 dzieci. Funkcję przewodniczącego pełnił Mendel Wolf.

Drugie stowarzyszenie tego typu o nazwie „Linas Hacholim” , miało siedzibę na Nowym Mieście przy ul. Pułaskiego 2. Założone zostało w 1927 r., liczyło 300 członków, przewodniczącym był Mosiek Rosen.

W Pabianicach działało także Stowarzyszenie „Hachnusas Orchim”. Jego celem było udzielanie bezpłatnego noclegu bezdomnym i biednym Żydom przyjeżdżającym do miasta. Dom noclegowy znajdował się przy ul. Tuszyńskiej 39 (róg ul. Kopernika).W skład Zarządu stowarzyszenia w 1937 r. wchodzili: prezes Dawid Geldbard (ortodoks), wiceprezes Jakub Wygodzki (ortodoks), Abram Hersz Adler (syjonista), sekretarz Chaskiel Kochman (syjonista) i jako członek Auszel Edelman (ortodoks).

Do instytucji charytatywnych należy jeszcze zaliczyć Stowarzyszenie „Dom Jakuba”, zajmujące się opieką nad dziewczętami żydowskimi.

Oprócz tego działały także takie organizacje charytatywne, jak: Stowarzyszenie Pożyczkowo-Oszczędnościowe „Gemiłus Chesed” w latach 1927-1939; Żydowskie Stowarzyszenie Dom Starców „Maszaw Zkenim”; Żydowskie Stowarzyszenie Opieki nad Dziećmi oraz Pabianickie Żydowskie Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Położnicom i Niemowlętom, działające w latach 1927-1939.

Przy ul. Zamkowej 11 mieściła się siedziba Zrzeszenia Kobiet Żydowskich (Stowarzyszenie „Wizo”), któremu przewodniczyła Ernestyna Schenkerowa. Organizacja miała charakter kulturalno-oświatowy, liczyła 103 członkinie. Jego zdaniem było uświadamianie narodowe szerokich warstw żydowskich i kierowanie ich do Palestyny w celu zakładania osad i gospodarstw rolnych.

Szkoły

W 1918 r. gmina założyła koedukacyjne gimnazjum, które w 1920 r. przeszło na własność Towarzystwa Żydowskiego Gimnazjum. Szkoła znajdowała się przy ul. Warszawskiej 45. Była typu humanistycznego z polskim językiem nauczania. Posiadała sześć klas, a wszystkich oddziałów w ogóle – 8, uczniów 42, uczennic -150. Jej dyrektorem był dr inż. Aleksander Russak, nauczyciel matematyki i fizyki. Oprócz niego, w szkole uczyli: Rozalia Borensteinowa (przyroda), Antonina Frenklówna (jęz. polski i łacina), Amelia Haberówna (historia i geografia), Wilhelm Haber (jęz. polski) Stefania Rosenfeldówna, Jakub Wołk (matematyka), Gurewicz (nauki judaistyczne), Fajwysz Worcman (nauki judaistyczne), Samuel Sztermay (jęz. francuski), Helena Russakowa (rysunki), Maurycy Weisskopf (gimnastyka) i Jeremiasz Wędrownik (śpiew). Gimnazjum żydowskie przetrwało do 1925 r.

W mieście działały szkoły powszechne przeznaczone dla dzieci żydowskich. Według danych z 1930/31 r. były to następujące szkoły:

Publiczna Szkoła Powszechna 7-klasowa nr 13 (koedukacyjna) przy ul. Garncarskiej 23; posiadała także klasy przy ul. Poprzecznej 22; kierownikiem był Klejman; liczyła 12 oddziałów; w 1930/31 r. uczęszczało do niej 439 uczniów, uczyło 13 nauczycieli.

Publiczna Szkoła Powszechna 7-klasowa nr 15 przy ul. Warszawskiej (koedukacyjna) z językiem polskim; kierownikiem był Jung, liczyła 8 oddziałów, 290 uczniów i 8 nauczycieli.

Oprócz tego istniały dwie prywatne szkoły żydowskie: przy ul. Kaplicznej 6 i Tuszyńskiej 30, utrzymywane przez gminę żydowską.

W gmachu wybudowanym przez rabina Altera mieściła się ortodoksyjna szkoła „Or Torach”, w której uczyło się ok. 250 dzieci. Znajdowała się ona przy ul. Kaplicznej 6. W aktach wymieniana jest pod kilkoma nazwami. W 1929 r. występuje jako Szkoła Powszechna Towarzystwa Ortodoksów ”Szlojmej Emunej Isroel” pn „Or Tora”; a w 1936 r. jako Prywatna Męska Szkoła Powszechna Religijna pn „Or-Tora” „Światło Nauki”. Zarząd szkoły znajdował się w rękach pabianickiego oddziału Związku Żydów Ortodoksów „Szlomej Emunej Izrael”. Językiem wykładowym był język polski. W 1929 r. funkcję kierownika szkoły pełnił Chaim Karol Wächer, który w wyniku protestu rodziców dzieci musiał opuścić stanowisko. Pełniącym obowiązki kierownika został Wincenty Jędrzejka. W 1930 r. powołano na jego miejsce Edwarda Wawrzeckiego, a w 1934 r. – Hieronima Bajona. Rok później zastąpił go Marian Somorowski.

Funkcjonowały także żydowskie religijne szkoły prywatne: „Darchaj Noam” Jakuba Jankielewicza oraz „Mekor” Chaima Walisa.

Harcerze

Młodzież żydowska z Pabianic mogła także działać w licznych towarzystwach. Na terenie naszego miasta występowały trzy organizacje skautowskie. W 1927 r. założony został Związek Harcerstwa Żydowskiego z drużyną im. Kapitana Trumpeldorfa. W 1928 r. powstał Związek Harcerstwa Mizrachi „Haszomer Hadati” (tzw. skauting religijny). Siedziba organizacji znajdowała się przy ul. Poprzecznej 25. Funkcję komendanta pełnił Symcha Miński. Pod hasłem „krzep i wzmacniaj się „ przy ul. Szewskiej 4 działali skauci „Honoar Hacair” - 80 druhów i druhen. Ich przewodniczącym był Aron Najdat.

Sport

W okresie międzywojennym istniały dwa kluby sportowe założone w 1928 r. Żydowskie Towarzystwo Sportowe „Makabi” z siedzibą przy ul. Poprzecznej 22 posiadało sekcję gimnastyczną, lekkoatletyczną, piłki nożnej, turystyczną i kulturalno-oświatową. Jego przewodniczącym był Henryk Stahl, a założycielem – Michał Stahl. W 1934 r. liczyło 502 członków.

Drugi klub o nazwie Żydowskie Towarzystwo Sportowe „Stern” miał swoją siedzibę przy Starym Rynku 20. Funkcję przewodniczącego pełnił Majer Federman. Liczba członków wynosiła w 1934 r. 60 osób, działających w sekcjach piłki nożnej, lekkoatletycznej, ping-ponga, dramatycznej , turystycznej i kulturalno-oświatowej.

Przez krótki czas istniał także Żydowski Klub Sportowy „Neszer”. Z prośbą o legalizację klubu wystąpiono 24 VI 1924 r. Do głównych celów klubu należał teoretyczny i praktyczny rozwój sportu amatorskiego dla wzmocnienia siły fizycznej i duchowej swych członków, umożliwienie swym członkom i ich rodzinom celowego spędzania wolnego czasu w gronie towarzystwa. W klubie zamierzano uprawiać grę w piłkę nożną, kolarstwo, gimnastykę, lekkoatletykę, lawn tenis, łyżwiarstwo, pływanie, biegi. Założycielami byli: Szymon Rapaport (ur. 1882), fabrykant w branży bawełnianej; dr Seweryn Szenkier ( ur. 1888), lekarz; Stanisław lidzbarski (ur.1909), uczeń; Henoch Frajman (ur. 1886), przemysłowiec; Alter Grunsztejn (ur. 1895), właściciel zakładu szewskiego. Zdaniem Komendy Policji Państwowej w Łodzi stowarzyszenie „Neszer” było organizowane przez syjonistów. Zostało zarejestrowane 28 IV 1925 r. W tym samym roku klub samorzutnie został zlikwidowany.

Hazomir

Przy ul. św. Jana działało Stowarzyszenie Śpiewacze „Hazomir”, założone w 1929 r. Według danych z 1934 r. liczyło 115 członków. Przewodniczącym był Chil Zilber, a dyrygentem – Nachemia Finkelstein. Według statutu podstawowym celem towarzystwa było szerzenie muzyki i literatury wśród Żydów oraz budzenie zamiłowania do piękna i estetyki. Założycielami byli: Chil Zylberg (biuralista), Icek Urbach (przemysłowiec), Maurycy Dawidowicz (biuralista), Dawid Jelenkiewicz (kupiec) oraz Chil Janiak (biuralista). Wszyscy wymienieni należeli do sympatyków Organizacji Syjonistycznej. Stowarzyszenie „Hazomir” urządzało lekcje śpiewu i muzyki, koncerty, wieczory literackie, przedstawienia teatralne oraz odczyty.

Prasa

W Pabianicach Żydzi posiadali również prasę. W grudniu 1926 r. pojawił się tygodnik w języku jidysz „Pabianicer Cajtung”. Komitet redakcyjny tworzyli: M. Klajnman, M. Kochman, B. Schmidt, H. Tajch i W. Bresler. Na początku stycznia 1927 r. gazeta przestała wychodzić. Kolejną próbę wydawania tygodnika pod tym tytułem podjęto w 1931 r. Numer pierwszy ukazał się 30 I (od nr 5 z podtytułem w języku jidysz „Wochenblat far politik, literatur un gezelszaftleche injonim”). Redakcja i administracja gazety znajdowała się u A. Kuperwasera przy ul. Tuszyńskiej 11 (obecnie ul. P. Skargi). Na czele kolegium redakcyjnego stał M. Jelinowicz, redaktorem odpowiedzialnym był Hersz Tajch. „Pabianicer Cajtung” drukowano w Łodzi, a następnie w Piotrkowie. Nakład gazety wynosił 1000 egz., pismo liczyło 8 stron. Ostatni numer został wydany 25 VII 1931 r.

Tygodnik pod tytułem „Pabjanicer Cajtung” wznowiony został w 1938 r. z podtytułem „Umpartajisz wokenblat far gezelszaftlike injonim”. Jego wydawcą był Bezpartyjny Komitet Wyborczy do Wyborów Rabina w Pabianicach. Redaktorem odpowiedzialnym był Bencjon Grynbaum, jako wydawca w stopce redakcyjnej występował Boruch Miszor. Siedziba redakcji znajdowała się przy ul. św. Jana 2. Pismo liczyło 4 strony i było drukowane w Łodzi.

Drugim pismem ukazującym się w języku jidysz w Pabianicach był „Unzer Wochenblat” z podtytułem „Literatisz-gezelsziiftlich wochenblat far Pabianic, Zduńska Wola un umgegend”. Pierwszy numer ukazał się 24 II 1931 r. Redakcja i administracja znajdowała się przy placu Dąbrowskiego 3 (obecnie Stary Rynek). Pismo było wydawane co tydzień i swoim zasięgiem obejmowało Pabianice i Zduńską Wolę. Gazetę drukowano w Łodzi.

Partie i stronnictwa

W okresie międzywojennym Żydzi pabianiccy zrzeszali się w wielu organizacjach politycznych. Wśród nich aktywną działalność prowadziło od 1919 r. Stronnictwo Ortodoksów z główną siedzibą przy ul. Kaplicznej 20. Funkcję przewodniczącego partii pełnił w 1934 r. Mosiek Przybylski. Program ortodoksów miał charakter konserwatywno-religijny. Przewidywał obronę praw religijnych Żydów (w tym świętość soboty i uboju rytualnego), walkę o utrzymanie tradycyjnego stylu życia oraz popieranie i rozwijanie szkolnictwa religijnego.

W 1918 r. w Pabianicach założono religijną organizację Mizrachi, której program głosił budowę państwa żydowskiego w Palestynie, opartego na zasadach religijnych. Członkowie partii przestrzegali zasad lojalności i wierności wobec państwa polskiego.

Dużym poparciem wśród pabianickich Żydów cieszył się także nurt syjonistyczny. Przy ul. Szewskiej 4 działało Stronnictwo Żydowskie „Syjonizm” z przewodniczącym Mordką Chmurą (1934 r.). Celem syjonistów była budowa tzw. Żydowskiej Siedziby Narodowej w Palestynie, obrona interesów mniejszości żydowskiej oraz zbieranie datków na wykup ziemi w Palestynie i budowę podwalin państwa żydowskiego. W 1932 r. w Pabianicach gościł przywódca ruchu syjonistycznego w Polsce, poseł Grünbaum.

W 1932 r. zawiązało się w Pabianicach Stronnictwo Syjonistów Rewizjonistów. Siedziba organizacji znajdowała się przy ul. Poprzecznej 22. Funkcję przewodniczącego pełnił w 1934 r. Markus Podębski. Syjoniści-rewizjoniści żądali zezwolenia na nieograniczoną imigrację Żydów do Palestyny i Transjordanii, utworzenia żydowskiej siły zbrojnej oraz zorganizowania po obu stronach Jordanu państwa żydowskiego o charakterze narodowym i bezklasowym.

Oprócz tego w naszym mieście rozwijały się organizacje żydowskie zaliczane do nurtu lewicowego. Jedną z nich była partia Poalej-Syjon, której program opierał się na uznaniu socjalizmu i walki klas w społeczeństwie żydowskim oraz utworzeniu nie wyznaniowej narodowej gminy żydowskiej.

W 1931 r. w Pabianicach powstało Stowarzyszenie Bezpartyjnych Żydów, którego celem było szerzenie nauki talmudycznej. Organizacja znajdowała się przy ul. Szewskiej 5, a jej przewodniczącym był Rubin Lederman. Przy stowarzyszeniu działała także sekcja młodzieży – Hazomas-Wechyzyk-Hatzoa.

W radzie miejskiej

Pabianicka społeczność miała reprezentantów we władzach miejskich. W wyniku wyborów samorządowych w 1919 r. do Rady Miejskiej weszło sześciu Żydów z Żydowskiego Narodowego Komitetu Wyborczego i Związku Ortodoksów.

W kwietniu 1920 r. mniejszość żydowska utworzyła trzy listy wyborcze i wprowadziła cztery osoby ( 3 ze Zjednoczonego Komitetu Wyborczego Związku Ortodoksów i Organizacji Syjonistycznych i 1 ze Stowarzyszenia Pabianickich Rzemieślników Żydowskich).

W kwietniu 1925 r. wybrano do władz miejskich trzech radnych kandydujących z ugrupowań żydowskich (Żydzi Konserwatywni i Zjednoczony Żydowski Komitet Wyborczy). W 1928 r. Żydzi kandydowali z 6 list wyborczych, otrzymując w radzie pabianickiej 5 miejsc (Zjednoczona Lista Ogólna Żydowska i Zjednoczony Żydowski Narodowy Komitet Wyborczy).

W 1934 r. w radzie znalazło się 4 przedstawicieli mniejszości żydowskiej ze Zjednoczonego Bloku Żydowskiego. Pięciu Żydów ze Zjednoczonego Żydowskiego Bloku Wyborczego i Zjednoczonego Żydowskiego Bloku Robotniczego zasiadało we władzach samorządowych w przededniu wojny. Byli to: Icek Alter, Pinkus Wajntraub, Dawid Rozencer-Kapłan, Izaak Wajskhol i Abram Szpiro.

Przemysł

Żydzi uczestniczyli w życiu gospodarczym miasta. Większość z nich zajmowała się drobnym handlem, rzemiosłem i usługami. W rękach Żydów znajdowały się także małe i średnie firmy włókiennicze. Do najbardziej zamożnych fabrykantów należała rodzina Faustów. Ich firma, założona już w 1880 r. przekształciła się w 1924 r. w spółkę aukcyjną o nazwie Przemysł Włókienniczy „Herman Faust i S-ka”. Prezesem Zarządu był w 1937 r. Herman Faust (dyrektor firmy), członkami: Samuel Faust (dyrektor), Bernard Faust i Henryka Gliksmanówna. Prokurentem był Jakub Abramowicz. Kapitał zakładowy wynosił 525 000 podzielonych na 1 500 akcji okazicielskich po 350 nominalnej wartości. Zakłady znajdowały się przy ul. św. Rocha 3/5. Główną część fabryki stanowiła tkalnia wełny. Zatrudniano 109 robotników, 12 urzędników. Liczba krosien angielskich wynosiła 146, krosien sukienniczych -9. Produkowano tkaniny półjedwabne i wełniane. Przedsiębiorstwo miało przedstawicielstwa w Bydgoszczy, Lwowie, Poznaniu, Warszawie, Wilnie, Gdańsku, Krakowie. Eksportowano do Palestyny i Persji. Firma otrzymała złoty medal na Państwowej Wystawie Krajowej w 1929 r. za wysokogatunkowe towary wełniane, zwłaszcza damskie, i za działalność eksportową. Dyrektor firmy – Herman Faust, zmarł w 1937 r.

Visiting Polish family, Vienna, Paris, and Holland

W rękach żydowskich znajdowało się wiele małych firm włókienniczych. Według danych z 1938 r. wśród właścicieli tkalni mechanicznych w Pabianicach występowali następujący Żydzi: Beer Fajwel (Majdany 4), H. Bier (Mariańska 5), L. Cychtiger (Sejmowa 1), Natan Josef Goldring (Sejmowa 5), Alter Grinsztajn, Mojżesz Pukacz i Berel Pukacz (Kościelna 11), Ch. Hajman (Majdany 13), Ch. M. Joskowicz (Sejmowa 5), Juda Kuperwasser (Warszawska 51), Mendel Majer Kuperwasser (Tuszyńska 55), Abram Landsman (Sejmowa 5), Dawid Pik (Konstanynowska 31), Josef Pik (Sejmowa 5), Jakub Poznański (Warszawska 25), Aron Szpicek (kapliczna 24), Abram Lajzer Urbach i Jakub Sinicki (Bóźniczna 12), Szlama Urbach i Henryk Bicz (Warszawska 116), Josef Wajndling (Konstanynowska 31), Gerszon Wienstein (Warszawska 75), Borysz Weintraub (Fabryczna 11), Chaim Wiener Jakub Jakubowicz i Icek Adler (Warszawska 176), Abram Matys Zylbersztajn (Traugutta 19). Żydzi posiadali także własną instytucję finansową. W okresie międzywojennym przy pl. Dąbrowskiego 16 (obecnie Stary Rynek) działał Bank Kredytowy, którego dyrektorem był Maurycy Klajnman.

Lekarze

Żydzi tworzyli w mieście warstwę inteligencji. Wiele osób pochodzenia żydowskiego zajmowało się medycyną. Ginekologiem przy ul. św. Rocha 3 był Seweryn Szenker (dyplom otrzymał w 1914 r. w Wiedniu); lekarzem chorób dziecięcych przy ul. Narutowicza 4 – Regina Auerbach Szapocznik (dyplom w Piotrogrodzie w 1918 r. nostryfikowany w Warszawie w 1923 r.). Najwięcej Żydów znajdujemy wśród dentystów: Markus Kleirnet, zam. Zamkowa 7 (dyplom w Kijowie w 1902 r.), Nechana Frydman-Szapocznikowa zam. Zamkowa 16 (ur. 1889 r., dyplom w Warszawie w 1914 r.), Elkan Edward Szapocznik, zam. Zamkowa 16 (dyplom w Charkowie 1908 r.), Daniel Zyberman, zam. Kościuszki 47 (dyplom w Warszawie w 1922 r.), Bela Szapocznik, zam. Garncarska 23 (dyplom w Warszawie w 1912 r.), Jakub Szapocznik, zam. Warszawska 25 (dyplom w Charkowie w 1908 r.), Michał Midler, zam. Zamkowa 37 (dyplom w Warszawie w 1921 r.).

Ludność żydowska przed wybuchem II wojny światowej liczyła w naszym mieście 8 357 osób (1938 r.), co stanowiło 16% populacji. Rozwój gminy żydowskiej w Pabianicach przerwał wybuch II wojny światowej. (Robert Adamek i Tadeusz Nowak „650 lat Pabianic. Studia i szkice”, 2005 r.) ПАБЬЯНИЦЕ

Autor: Sławomir Saładaj