Międzywojnie
A pomniejsz czcionkę A standardowy rozmiar A powiększ czcionkęW okresie międzywojennym rozwój przestrzenny miasta napotykał na liczne przeszkody, ale granice Pabianic ulegały ciągłemu poszerzaniu. Miasto wchłaniało pobliskie folwarki i wsie. W okresie okupacji niemieckiej rozwój przestrzenny został zatrzymany, lecz pojawiły się nowe osiedla i formy mieszkaniowe - Neue Heimat dla Niemców i getto dla Żydów.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. władze miejskie Pabianic stanęły wobec szeregu problemów wymagających szybkiego rozwiązania. Jednym z nich była nie załatwiona sprawa włączenia przedmieść i regulacji miasta. Ludność robotnicza, zamieszkująca przedmieścia, żądała włączenia ich do miasta, motywując to tym, że stan przedmieść pod względem sanitarnym, budowlanym i opieki społecznej jest jak najgorszy, a mieszkańcy nie mogą korzystać z szeregu uprawnień przysługujących mieszkańcom miast (np. sklepy położone na przedmieściach nie były objęte dostawami przydziału żywności).
Już na drugim posiedzeniu Rady Miejskiej, 17 kwietnia 1919 r., wybrano komisję do spraw egzekwowania gruntów miejskich i przyłączenia nowych terenów do miasta. W sprawie gruntów komisja, po zbadaniu sprawy, złożyła oświadczenie, „że las i grunta łąk staromiejskich” stanowią własność prywatną grona obywateli staromiejskich, a park „Strzelnica” jest własnością Niemieckiego Towarzystwa Strzeleckiego, które w 1853 r. wykupiło ten grunt od mieszczan nowomiejskich.
Na posiedzeniu 10 lipca 1920 r. Rada Miejska uchwaliła odkupić strzelnicę od Niemieckiego Towarzystwa Strzeleckiego, a na jej terenie i sąsiadujących z nią pastwiskach założyć park miejski. Projekt ten został zrealizowany dopiero po upływie kilku lat i długotrwałym procesie z Towarzystwem Strzeleckim. Na wykupionym terenie założono park Wolności.
Dnia 27 października 1919 r. magistrat Pabianic wysłał do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych podanie w sprawie przyłączenia do miasta: folwarku Pabianice, wsi Pabianice, części wsi Karniszewice, folwarku Młodzieniaszek, wsi Jutrzkowice Poduchowne i części wsi Jutrzkowice.
Stwierdzono, że bez przyłączenia tych dzielnic niemożliwy jest dalszy racjonalny rozwój i rozbudowa miasta. Ministerstwo odpowiedziało 27listopadantr.,że włączenie do Pabianic wymienionych terenów może być dokonane tylko na drodze prawodawczej. Sprawa została odroczona do 20 lutego 1920 r., kiedy to wydano ustawę „w przedmiocie zaliczania osad wiejskich do miast położonych na obszarze byłego zaboru rosyjskiego”. W oparciu o tę ustawę rozporządzeniem Rady Ministrów z 24 listopada 1921 r. włączono do Pabianic z gminy Widzew folwark Młodzieniaszek i wieś Jutrzkowice Poduchowne, a z gminy Górka Pabianicka folwark Pabianice, wieś Pabianice i część wsi Nowo-Karniszewice.
Wytyczenie nowych granic miasta dokonane zostało w dniach 20-22 kwietnia 1922 r. przez komisję złożoną z przedstawicieli starostwa łaskiego, magistratu Pabianic i zainteresowanych gmin oraz inżyniera powiatowego. Za linię graniczną między miastem a wsią Rypułtowice i Karniszewice przyjęto środek rzeki Dobrzynki. Granica z Karniszewicami biegła od rzeki w kierunku zachodnim, do drogi prowadzącej z Pabianic do Szynkielewa. Dalej do drogi kolonialnej i tą drogą do przecięcia się jej z traktem Pabianice-Konstantynów. Następnie wzdłuż toru kolejowego do szosy Pabianice-Łask.
Ponieważ wsie Pabianice i Jutrzkowice Poduchowne oraz folwarki Pabianice i Młodzieniaszek wchodziły w całości do miasta, nie ustalono miedzy nimi nowej granicy. Niemal równocześnie z przyłączeniem nowych terenów przystąpiono do regulacji miasta. Koniecznym, zwłaszcza dla usprawnienia komunikacji miejskiej, było połączenie przecznicami równoległych ulic. Prace te posuwały się jednak bardzo powoli. Podstawową przeszkodą były prawa własnościowe, które w wielu wypadkach uniemożliwiały regulację ulic i planową zabudowę. Dekret z 8 lutego 1919 r. w przedmiocie tymczasowych przypisów o przymusowym wywłaszczaniu terenów przeznaczonych na budowę dróg żelaznych i komunikacyjnych lądowych nie rozwiązywał sprawy.
Wobec bowiem szczupłości funduszów miejskich i wygórowanych żądań właścicieli gruntów , sprawa nie była łatwa. Dużą trudnością było np. uregulowanie i poszerzenie ulicy Wodnej (obecnie Partyzancka) , która miała stanowić arterię komunikacyjną. Ciągłe sprzeciwy firmy R. Saenger, której część gruntów miano zabrać na poszerzenie ulicy, zmusiły magistraty do wystąpienia do rządu o przyznanie prawa przymusowego wywłaszczenia za odpowiednim wynagrodzeniem. W niewielu tylko wypadkach dochodziło do ugody, np. połączenie ulicy Zachodniej z ulicą Kościuszki dokonano drogą zamiany placów budowlanych. W całym niemal dwudziestoleciu ciągnęły się sprawy wykupu ziemi na przeprowadzenie takich ulic, jak Peowiaków (obecnie 3 Maja), Barucha, Boczna i inne. Podobnie było z powiększeniem parku im. Słowackiego.
W pierwszym dziesięcioleciu międzywojennym brak jakichkolwiek śladów planowanego projektu zabudowy miasta. Dopiero w 1936 r. zachował się taki projekt. Opracowany przez Biuro regionalne Urzędu Wojewódzkiego, przewidywał połączenie ulicy Zagajnikowej poprzez Dobrzynkę i Pabiankę z ulicą Rydzyńską.
Miasto podzielono na 3 strefy: pierwsza obejmowała tereny budowlane (zatwierdzone ogólnym planem zabudowy), druga tereny przeznaczone na skwery, parki i place sportowe, trzecia tereny na uprawę leśną, rolniczą i ogrodniczą. Tereny budowlane obejmowały kilka rejonów miejskich: między ulicami Łaską, Wiejską i Parkiem Wolności; między ulicami Łaską, Ostatnią, Niecałą, Cmentarną, Karolewską i Wiejską; między ulicami Karolewską, Trębacką, do granic miasta; między ulicami Warszawską, Rzgowską i Ksawerowem; między ulicami Leśną (obecnie 20 Stycznia) , Bracką i Bugajem.
Na tereny zielone zatwierdzono: park Wolności, projektowany park przy ul. Karolewskiej tzw. Solarium i park im. Słowackiego.
Terenami przeznaczonymi na uprawę leśną, rolną i ogrodniczą był: grunty położone między rozwidleniem rzeki Dobrzynki i Pabianki, koło cmentarza grzebalnego i między Dobrzynką a ul. Bugaj; cała wschodnia część Starego Miasta, od ul. Myśliwskiej aż do granic miasta; terytorium pastwisk staromiejskich, oznaczone polnymi nazwami „Osinki”, „Gawrony”, „Popławy”; obszar na północ od ulicy Modrzewiowej, do granic miasta; wąski klin między ulicą Barucha, Konopną i Konstantynowską do granicy miasta.
Przyłączone w 1921 r. przedmieścia były już w większości zabudowane. Na terenie dawnej wsi Nowe Karniszewice, położonym na południe ody toru kolejowego, powstało osiedle spółdzielcze tzw. Szesnastki. Słabiej były zabudowane obszary na północ od toru i teren dawnej wsi Pabianice, obejmującej 103 morgi, 11 domów i 94 mieszkańców.
Zabudowa miasta w okresie 20-lecia międzywojennego przedstawiała się następująco: Śródmieście, czyli ulice Zamkową, Warszawską i przylegające do niej, cechowała zabudowa zwarta; 80% budynków było murowanych, w tym większość jedno- dwukondygnacjowych (niewiele trzy- i więcej kondygnacjowych). Budynki były kryte papą. Nie było sieci wodociągowej, a w wodę zaopatrywano się głównie za pomocą studni; tylko nieliczne budynki były skanalizowane. Zaopatrzenie w gaz posiadały nieliczne budynki należące do zakładów Kruschego i Endera, bądź otrzymujące gaz za pośrednictwem tych zakładów. Oświetlenie Śródmieścia było w 100 % elektryczne. Większość małych i dużych zakładów położona była na terenie Śródmieścia.
Śródmieście zarówno Starego jak i Nowego Miasta otaczała zabudowa luźna, powstała głównie w latach 1925-1927. Były to domki murowane, kryte papą, w większości jedno- lub dwurodzinne. Posiadały oświetlenie elektryczne w 70%. Podobnie jak w śródmieściu brak było kanalizacji. Na Starym Mieście jedna studnia zaopatrywała nieraz w wodę kilka posesji lub część mieszkańców danej ulicy. Na terenach Starego Miasta , „pod laskiem”, występowała zabudowa typu wiejskiego.
W ciągu całego dwudziestolecia trwał powolny i bezplanowy rozwój zabudowy miasta. Większość ulic pozostała jednak nieskanalizowana i posiadała złą nawierzchnię. Na 146 ulic, liczących 90,5 km, żadna nie posiadała nawierzchni ulepszonej. Polowa ulic (47,5 km) zabrukowana była „kocimi łbami”, reszta (43,2 km) miała nawierzchnię gruntową.
W 1939 r. obszar miasta wynosił 17 km kw., a ludność 53 241 osób. Władze miejskie niewiele troszczyły się o warunki mieszkaniowe ludności. Ograniczano się jedynie do pobudzania inicjatywy indywidualnej i częściowo społecznej w budowie izb mieszkalnych. Zwiększało się więc zagęszczenie mieszkań, wynoszące w 1939 r. kilka osób na jedną izbę.
Okres okupacji hitlerowskiej nie przyniósł żadnych zmian w rozwoju przestrzennym i w zabudowie Pabianic. Niemcy nie przewidywali rozszerzenia granic miasta. Projektowali natomiast zmiany w jego zabudowie. Zmiany te miały na celu izolację Polaków i stworzenie Niemcom jak najlepszych warunków bytu.
W pierwszych dwóch latach okupacji wysiedlono rodziny polskie z nowych i lepiej urządzonych domów w śródmieściu. Wszystkie ulice otrzymały nazwy niemieckie, a parki miejskie udostępnione były tylko dla Niemców. W 1940 r. wyrzucono Żydów z ich domów. Na terenie Starego Miasta, w samym centrum, gdzie skupisko ludności żydowskiej było największe, utworzono getto. Granica getta biegła ulicami: Garncarską, Konopną, Kapliczną, Boźniczną, Tuszyńską i Poprzeczną (domy po jednej stronie tych ulic należały do getta). Wewnątrz getta znalazły się ulice: Majdany, Szewska, Konstantynowska i część Warszawskiej. Na tym niewielkim obszarze, w większości zabudowanym bardzo lichymi budynkami, skupiono nie tylko całą ludność żydowską Pabianic i sąsiednich wiosek, ale także Żydów z okolicznych miasteczek, w których nie było gett. Po likwidacji pabianickiego getta i zrabowaniu całego mienia wywiezionym do obozów zagłady Żydom, dzielnica ta przedstawiała posępny obraz pustych, przez nikogo nie zamieszkanych domów. Stały one pustką do końca okupacji.
Projekty niemieckie przewidywały całkowite wysiedlenie Polaków ze śródmieścia, a następnie jego gruntowną przebudowę. Śródmieście miało być dzielnicą Niemców. Zaprojektowano urządzenie w nim szeregu parków, stadionów sportowych. Projektowano też budowę nowych dzielnic celem zupełnej izolacji Niemców od polaków. Realizację tych projektów rozpoczęto w 1941 r., przystępując do budowy osiedla mieszkaniowego tzw. Neue Heimat. Na terenach dawnej wsi Pabianice, na wprost dworca kolejowego, wytyczono 5 nowych ulic: Julien Will-weg, Kurt Lὕch-weg, August Utta-weg, Edward Patzer-weg i Wugen Neumann-weg. Nowe osiedle przeznaczone było wyłącznie dla przybyszów z Niemiec (Reichsdeutschów) i budowane w stylu berlińskich przedmieść. W 1944 r. wybudowano kilkanaście bloków mieszkalnych. Załamanie się frontu wschodniego i klęski armii niemieckiej spowodowały przerwanie budowy. Ustępujący pod naporem Armii Czerwonej okupant rozpoczął dewastację miasta, jego budynków przemysłowych i mieszkalnych. (Alicja Żebrowska „Rozwój przestrzenny miasta w XIX i XX wieku” w: „Dzieje Pabianic”)
Autor: Sławomir Saładaj