Szlachta
A pomniejsz czcionkę A standardowy rozmiar A powiększ czcionkęStan szlachecki w Pabianicach reprezentowali zarówno urzędnicy (oficjaliści) dworu kapituły krakowskiej, jak i niektórzy mieszczanie, spośród których najlepiej zapisani w dziejach miasta, kraju i Europy byli Latkowscy.
Maksymilian Baruch pisał: Drobna zaledwie garstka osób stanu szlacheckiego zamieszkiwała dobra pabianickie. Główny zarząd majątku, to jest wyższe urzędy spoczywały zawsze w ręku szlachty. Mogła być niezbyt intratna posada oficjalisty majątku duchownego, lecz nie uchybiając godności rycerskiej, dawała byt pewny, a na starość chleb łaskawy w postaci donacyjki lub dożywocia, którego kapituła nie żałowała.
Toteż spośród ubogiej szlachty nie brakowało chyba nigdy aspirantów na podstarościego, leśniczego lub ekonoma włości kapitulnej.
Od XVII wieku kilka wójtostw w obrębie dóbr przeszło w ręce rodzin szlacheckich i za konsensem kapituły pozostawały i nadal w posiadaniu szlachty. Były to wójtostwa w Leszczynach, majówce i Rokiciu.
Tak więc dziesiątek jaki szlachty herbowej zamieszkiwał nasze dobra i ci przypuszczalnie przyjmowali udział w życiu publicznym na sejmikach w Szadku. (M. Baruch „Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne”, Warszawa 1903 r.)
O mieszczanach – szlachcicach wspominał Tadeusz Nowak, zwracając uwagę także na małżeństwa międzystanowe oraz transakcje majątkowe.
Stanisław zwany Śmioszek
(…) W XV w. mieszczanie pabianiccy przeprowadzili szereg transakcji majątkowych z dziedzicami z Górki Wielkiej (obecnie Górka Pabianicka) i Małej Górki (obecnie Szynkielew). W 1424 r. mieszczanin Mikołaj Piechowic z Pabianic kupił za 60 grzywien od Stanisława Witowica jego dział i prawo patronatu kościoła w Górce Wielkiej. W tym samym roku honestus Miklosz, mieszczanin z Pabianic, nabył za 40 grzywien dział w Starej Górce (antiqua Górka) od Heleny, żony szlachcica Stefana z Górki Starej. W 1425 r. szlachcic Mikołaj, syn Jaśka z Górki, sprzedał Nikloszowi z Pabianic swą część ojczystą w Górce wraz z prawem patronatu miejscowego kościoła. W trzech powyżej wzmiankowanych transakcjach występuje jedna osoba, Miklosz bądź Niklosz są bowiem odmianami imienia Mikołaj.
W 1432 r. Stanisław i Jakusz, bracia rodzeni de minori Gorka, zamienili cały swój dział w tej wsi ze Stanisławem, mieszczaninem z Pabianic, za jego dział w Górce Wielkiej i 13 grzywien dopłaty. Także Mroczek z Górki zrezygnował za 20 grzywien z całego swego działu zwanego Nowa Wieś na rzecz Stanisława , mieszczanina z Pabianic.
Z pewnością Stanisław był szlachcicem, na co wskazuje zapiska z 1441 r., w której wymieniony został „nobilis” Stanisław wraz z Barbarą z Pabianic. Skwitowali oni z zapłaty 26 grzywien Katarzynę, żonę Jana z Zielęcic. Znane są także procesy Stanisława z Pabianic, czyli szlachcica Stanisława z Górki , z Pawłem, wójtem z Łasku.
W 1448 r. Stanisław z Pabianic zastawił 2 kmieci w Małej Górce za 10 grzywien szlachcicowi Janowi z Rypułtowic. W 1449 r. Stanisław wraz z żoną Barbarą nabyli za 18 grzywien dobra w Nowej Górce od Katarzyny i jej córek .
W 1455 r. nobilis Stanisław odstąpił za 24 grzywien swe dobra w Górce Wielkiej Małgorzacie, żonie Aleksego z Górki Wielkiej. W 1458 r. sprzedał Małą Górkę za 80 grzywien duchownemu Andrzejowi z Pabianic, szafarzowi królewskiemu, zachowując sobie jednak prawo odkupu w ciągu 4 lat. Dalsze swe losy, Stanisław zwany Śmioszek, związał już z Pabianicami, skąd się konsekwentnie pisał. Określany był przy tym jako „famosus” lub „providus”, co świadczy o jego przynależności do społeczności miejskiej.
Andrzej z Pabianic
Andrzej z Pabianic sprzedał przed 9 lipca 1465 r. Małą Górkę kapitule krakowskiej. W tej sprawie wystawiony został 2 czerwca 1466 r. dokument przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Andrzej z Pabianic, szafarz królewski, odstąpił Małą Górkę kapitule krakowskiej za połowę wsi Borków (ziemia sandomierska) i dopłatę 130 grzywien. Przy tej okazji zrezygnował ze wszystkich swych praw do Małej Górki i wyraził zgodę na powyższą transakcję. Zapewne zamiast 130 grzywien gotówki otrzymał wójtostwo w Rzgowie, z którego najpóźniej w 1472 r. zrezygnował na rzecz kapituły krakowskiej za identyczną sumę. W 1472 r. Andrzej otrzymał od kapituły działkę miejską w Pabianicach, co stanowiło formę rekompensaty za utracone korzyści z dzierżawienia wójtostwa. Dodać należy, że Andrzej z Pabianic był plebanem w Targowiskach i Nowym Mieście Korczynie, a urząd szafarza królewskiego pełnił jeszcze w 1478 r.
Polona.pl
Anna i Marcin
Rodzinę szlacheckiego pochodzenia tworzyli małżonkowie Anna i Marcin z Pabianic. Anna była jedną ze stron procesu dotyczącego dóbr w Brzostowie alias w Gorzewie. W 1447 r. zawarto ugodę zapośredniczoną przez sąd polubowny, który postanowił, aby Jan z Brzostowa podzielił wspomniane dobra na cztery części. Obok niego swe działy winni otrzymać jego siostra, Jadwiga, oraz Anna, żona Marcina z Pabianic, i Małgorzata, żona Wawrzyńca z Sulejowa. W 1450 r. Anna, żona Marcina z Pabianic, zrezygnowała ze swych dóbr macierzystych w Gorzewie za 10 grzywien na rzecz Jana, sołtysa z Rypułtowic.
Jan Osuchowski
W okresie staropolskim także spotykamy się z przypadkami osiadania przez szlachtę w Pabianicach. Jedną z takich osób był Jan Osuchowski. Zapewne jest on postacią tożsamą z Osuchowskim, faktorem z ramienia Samuela Maciejowskiego, tenutariusza pabianickiego. Wdową po Janie była szlachcianka Jadwiga, która ponownie wyszła za mąż za Marcina Rudnickiego. W 1547 r. Jadwiga sprzedała za 14 grzywien dom w Pabianicach szlachcicowi Mikołajowi Szusorskiemu. Warto zauważyć, że jeszcze w 1563 r. wymieniono 4 ogrody Osuchowskie. Jeden z tych ogrodów posiadał szlachcic Piotr Walkanowski, który mieszkał w Pabianicach w latach 60. XVI w. Nie miał on żadnych sukcesorów, toteż po jego śmierci posiadany przez niego dom na rynku Nowego Miasta prawem kaduka przypadł kapitule krakowskiej.
Latkowscy
Dzięki B. Paprockiemu znany jest los Macieja Latkowskiego, który około połowy XVI w. osiadł w Pabianicach i wiódł żywot mieszczański. Zapewne jego potomkiem był znany od schyłku lat 20. XVII w. Stanisław Latkowski pełniący w mieście funkcję burmistrza.
Nakielski, Zagórski, Szydłowski
W 1618 r. występował nobilis Stanisław Nakielski z żoną Ewą. On również osiadł w mieście; był właścicielem posesji na rynku Starego Miasta. Dom na ulicy Piotrkowskiej i grunt w Pabianicach posiadał szlachcic Jakub Zagórski, mieszkający w mieście wraz z żoną Teresą z Kosmowskich. W 1701 r. sporządził testament, w którym uczynił małżonkę jedyną sukcesorką. Po śmierci Teresy wykonawcy testamentu sprzedali w 1703 r. plac z domem innemu przedstawicielowi społeczności szlacheckiej Antoniemu Szydłowskiemu, pisarzowi prowentowemu zamku pabianickiego. Szydłowskiego jako właściciela posesji w Pabianicach wykazuje jeszcze lustracja z 1717 r.
Małżeństwa międzystanowe
Znane są przypadki małżeństw córek szlacheckich z mieszczanami pabianickimi. Spotyka się także informacje dotyczące ślubów mieszczek pabianickich z przedstawicielami społeczności szlacheckiej.
W latach 1512-1524 występowała nobilis Anna z Żakowic (k. Brzezin), żona Mikołaja, krawca i mieszczanina z Pabianic. Anna była córką zmarłej przed 1512 r. szlachcianki Doroty z Żakowic. W podziale dóbr otrzymała dział wartości 40 grzywien. Ziemię tę przejęli i użytkowali inni dziedzice Żakowic. Anna Żakowska z Pabianic pozwała o wspomniane dobra, żonę Stanisława z Żakowic, ale jej pretensje sąd oddalił, uzasadniając swoją decyzję nieobecnością powódki na kolejnych rozprawach.
W 1634 r. mieszczanin Maciej Paskiera zabezpieczył posag swej drugiej żonie, Katarzynie Rzepeckiej, córce „rodziców szlachetnych” – Jana i Zofii Rzepeckich.
O związkach międzystanowych świadczą procesy majątkowe. W 1595 r. szlachcic Stanisław Gliński występował o spadek po zmarłej siostrze, zapewnie żonie Walentego Marciocha. Szlachcianka Dorota Lutosławska poślubiła przed 1610 r. Jana Marciocha, mieszczanina pabianickiego. Jedynym ich dzieckiem była Anna Marciochówna, po której śmierci Jakub Lutosławski, brat Doroty, dochodził w 1627 r. swych praw spadkowych.
Zofia Marcyanowicówna , córka zarządcy folwarku Widzew, wyszła za mąż w 1713 r. za Wojciecha Gajdzickiego, mieszczanina pabianickiego. Małżonkowie pochodzenia szlacheckiego, Walenty i Kunegunda Marianna Marcyanowiczowie, kupili w 1712 r. dom z placem na ulicy Piotrkowskiej, który w 1717 r. podarowali zięciowi i córce. Być może potomkiem Walentego był Bartłomiej Marcyanowicz, który zgodnie z danymi z lustracji 1747 r. posiadał dom w Pabianicach i świadczył opłatę kotłowego.
W styczniu 1726 r. Katarzyna Usarzówna, mieszczka pabianicka, wyszła za mąż za szlachcica Stanisława Bielskiego. Wpis do księgi metrykalnej w listopadzie tego roku o chrzcie ich córki określa ich jako mieszczan. O dalszych jednak związkach tej pary z miastem nic więcej nie wiadomo.
W listopadzie 1728 r. szlachcic Felicjan Jeżowski zawarł związek małżeński z Gertrudą Tuziekiwicówną, mieszczką pabianicką. Przebywali oni początkowo w Pabianicach, gdzie przyszła na świat w marcu 1730 r. ich córka, Franciszka.
Niektóre z małżeństw szlachecko-mieszczańskich miały podtekst obyczajowy. Omówić to można na przykładzie związku szlachcica Antoniego Krzemieńskiego z Marianną Selizanką z miasta Pabianic. Ślub został im udzielony 31 maja 1730 r., a już 10 września odbył się chrzest ich córki, Franciszki. Warto także dodać, że już w 1727 r. Marianna Selizanka została matką nieślubnego syna, Franciszka. W lustracji z 1747 r. Antoni Krzemieński został wymieniony jako właściciel placu w Pabianicach.
Szlachcic Antoni Bieganowski w 1722 r. przebywał na dworze pabianickim. 20 lipca 1730 r. ożenił się z Zofią Gajdzińską z miasta Pabianic, zaś 31 grudnia 1730 r. miał chrzest ich syn, Antoni Jan. Być może istniał związek rodzinny miedzy Antonim a Rafałem Bieganowskim, który w 1747 r. wymieniony został jako właściciel posesji w Pabianicach.
W 1777 r. mieszczanin Teodor, syn Wojciecha Młodzikowskiego, ożenił się z Heleną, córką szlachcica Jana Piekarskiego z Pabianic. Nie wiadomo jednak, jaki charakter miał związek Piekarskiego z miastem. Zapewne przebywał w Pabianicach, skoro księgi metrykalne odnotowały w 1780 r. jego zgon.
W 1782 r. zawarte zostało małżeństwo miedzy szlachcicem Stanisławem, synem Jana Łychowskiego ze wsi Skrzynno, a Joanną córką Wawrzyńca Kosowskiego z Pabianic. Stanisław zmarł w 1791 r., a wdowa po nim ponownie wyszła za mąż w 1796 r. za Jakuba Rudolfa z Dubna. W styczniu 1800 r. doszło do ślubu Adama, syna Ignacego Badyńskiego z Pabianic, z Marianna, córką zmarłego już szlachcica Kaspra Drozdowskiego ze wsi Rzepki. (Tadeusz Nowak „Szlachta w mieście” w: ”650 lat Pabianic. Studia i szkice”, Pabianice 2005 r.)
O porachunkach szlacheckich w Pabianicach pisał Łukasz Ćwikła - „Zapomniana tragedia” (Rocznik Łódzki z 2017 r.) . Pod koniec XV wieku w pabianickim dworze doszło do zabójstwa rządcy.
Łódzki Rozwój z 6 kwietnia 1901 roku odnotował, że w Pabianicach „ze stanu szlacheckiego znajduje się zaledwie 142 osoby, za to mieszczan – rolników liczą Pabianice 2.552 a mieszczan bezrolnych 14.068.
Po mieszczańskim stanie idzie dopiero stan włościański, bezrolny. Są to ludzie przeważnie napływowi, którzy pracują w fabrykach, a liczba ich wynosi 11.618 osób. Żyje tu także garść włościan siedzących na roli, których statystyki wykazują zaledwie 210. Reszta mieszkańców zapisana jest w księgach ludności, jako żołnierze zapasowi lub wysłużeni”.
Autor: Sławomir Saładaj